In bouw- en stadsontwikkelingsprojecten is compensatie een bekend woord als het gaat om milieu- en welzijnsaspecten, maar hoe zit het met culturele omgevingen, zowel tastbaar als immaterieel? Hebben zij ook recht op vergoeding van de schade en overlast als gevolg van ontwikkelingen? In dit interviewartikel met Maitri Dore, PhD-onderzoeker in het Heriland-project, wordt het concept van compensatie in culturele context en het belang ervan besproken.
Bij grootschalige verandering en ontwikkeling in een culturele setting, bijvoorbeeld in een gebied met erfgoedwaarden, bestaat het gevaar van verstoring en aantasting van het cultureel erfgoed. Het eerste dat in je opkomt kan de fysieke verstoring of het stabiliteits-/trillingsgevaar zijn dat het kan opleveren voor de gebouwen en constructies, maar de schade kan breder zijn. In haar promotieonderzoek binnen het Heriland-project bestudeert Maitri Dore dit fenomeen aan de hand van twee verschillende casestudy's: één in Mumbai, India en de andere in Göteborg, Zweden. In haar onderzoek bestudeert Dore stadsontwikkelingsprojecten in culturele omgevingen en door te kijken naar de plannen en acties van overheden en ontwikkelaars brengt ze het compensatieconcept in deze gevallen in kaart.
Dore legt uit: “Strategieën om met verlies of verandering om te gaan in geval van oorlog, klimaatverandering of milieu- en natuurlijke verstoringen zijn bestudeerd en aangepakt in het planningsbeleid en komen in de praktijk heel vaak voor. Maar hoe zit het met cultureel erfgoed als het gaat om grootschalige stedelijke ontwikkelingen?” Ze bestudeert en analyseert twee zeer verschillende casestudy's, niet om ze te vergelijken, maar om een beter perspectief te krijgen en na te denken over wat als compensatie wordt beschouwd in verschillende culturele omgevingen en hoe dit nieuwe concept kan worden geïntegreerd in ontwikkelingsagenda's.
Van Mumbai tot Zweden
Het geval van Mumbai is de ontwikkeling van metrolijn 3. De lengte van de gang is 36 km en loopt van noord naar zuid. Segmenten in het zuidelijke deel van de linie gaan onder de voormalige koloniale delen van de stad door, waar veel monumentale gebouwen en delen van het voormalige fort uit de 18e eeuw staan. De focus van de overheid in deze casus ligt vooral op het behoud van monumenten en culturele structuren. De inspanningen en het beleid zijn erop gericht het tastbare erfgoed te beschermen tegen trillingen en fysieke instabiliteit als gevolg van bouw en ontwikkeling in de buurt.
In Zweden daarentegen worden de gevallen van grootschalige verandering en ontwikkelingen bovendien dieper en holistischer onderzocht en bestudeerd. Compensatie in geval van cultureel erfgoed is een nieuw concept in Zweden. Conceptueel Het gaat niet alleen om de fysieke structuur en ook niet om de omgeving van de ontwikkelingsprojecten. Het project Westlink is een spoorweguitbreiding met drie nieuwe stations die in 2018 is gestart en in 2026 zal worden voltooid. De Zweedse transportadministratie is verantwoordelijk voor de planning en uitvoering van het project, maar omdat een groot deel van de uitbreiding door oude delen van de oude stad gaat, de stad Göteborg vraagt om compensatie. Het project wordt gezien als een bedreiging voor het 'nationale belang', aangezien de 17e-eeuwse vestingwerken, 'landeris' (oude agrarische eigendommen) en historische parken worden uitgegraven en daarbij worden verstoord. De administratie voor cultureel erfgoed van de stad zoekt naar procedures en manieren om de schade te laten vergoeden.
De discussie is gaande, maar enkele voorstellen voor compensatie (ook wel versterking van het aangetaste erfgoed genoemd) die tijdens het raadplegingsproces naar voren zijn gekomen, zijn onder meer het vertellen van verhalen rond de schadelocaties, via informatiepunten, plaquettes en digitale technieken; het tonen van archeologische vondsten van de opgravingen in de nieuwe stationsgebouwen; en het verwerken van elementen als oude tegels in de vloer in en rond de nieuwe architectuur. Ze heeft onlangs een papier over dit onderwerp (pagina's 83-118). "Ik wil alleen benadrukken dat de discussie over compensatie in de West Link nog gaande is, dus geen van de voorstellen is opgelost of geïmplementeerd", voegt Dore toe. De casestudy in Göteborg is dus de belangrijkste casestudy zoals die in het project is opgezet.
Als tweede casus heeft Dore een context gekozen waar ze achtergrondkennis over heeft. "Ik begon na te denken over hoe met erfgoed kan worden omgegaan in situaties van grote stedelijke verandering op een bredere, internationale schaal, en dat bracht me ertoe na te denken over een andere zaak die dicht bij mijn achtergrond lag en ik koos mijn geboorteplaats Mumbai", legt uit Dore.
Van architectuur tot erfgoed
Dore is opgeleid in architectuur in India en heeft een paar jaar in de praktijk gewerkt aan lokale architectuur en het gebruik van traditionele bouwmaterialen en -technieken zoals "bouwen uit modder en technieken voor het opvangen van regenwater en dat soort duurzame ontwerpen." Na deelname aan een Master of Urban Studies binnen het 4Cities-programma, raakte ze meer geïnteresseerd in interdisciplinair onderzoek en deed ze academische en praktische ervaring op in 4 Europese landen. “We hadden één stad per semester en dus was ik in Brussel, Wenen, Kopenhagen en Madrid voor het programma en voor mijn stage deed U een kort project in het Architectuurmuseum in Wenen als onderdeel van de tentoonstelling Critical Care. Het ging over hoe architectuur en stedenbouw kunnen inspelen op klimaatverandering en andere veranderingen en uitdagingen die op dit moment gaande zijn in de wereld.”
Daarna koos ze Heriland om deel uit te maken van een innovatief Europees trainingsnetwerk over cultureel erfgoed in relatie tot ruimtelijke ordening en landschap. Dore vult aan: “Erfgoedstudies waren niet direct verbonden met iets wat ik eerder had gedaan, maar ik was altijd geïnteresseerd in erfgoed in de zin van oude historische gebouwen. Nu is mijn blik verbreed, maar als architect was dat mijn kernbegrip van erfgoed.”
Schalen van compensatie
Na drie jaar onderzoek bij Heriland kijkt Dore anders naar erfgoed en landschap. "Het gaat om meer dan objecten en gebouwen, het gaat om de waarden en niet alleen om behoud, maar om een rol spelen voor de toekomst." Naast technische vaardigheden maakt Heriland haar meer vertrouwd met kritische erfgoedstudies en hoe we erfgoed definiëren en wie het recht heeft om dat te doen. In haar casestudy in Göteborg deed ze een diepgaande studie van de waarden en troeven die worden onderbroken in het proces van grootschalige ontwikkeling. Naast oude overblijfselen van de vestingwerken en de voorwerpen die tijdens de opgravingen voor het project zijn gevonden, de koloniale geschiedenis van de haven en ook de verhalen van gewone burgers behoren degenen die de vestingstad in 1621 bouwden tot de waarden die verloren gaan of beschadigd als gevolg van de bouw van West Link.
Het spoorwegproject wordt gezien als een duurzame oplossing voor vervoer in het gebied, waardoor reistijd en vervuiling worden verminderd en de connectiviteit binnen de regio wordt verbeterd, maar tegelijkertijd zal de constructie leiden tot de verwijdering van ongeveer 200 bomen en schade aan historische parken. . Het is een heel ingewikkeld project. Beleid kent geen precedenten voor compensatie van cultuurhistorische omgevingen op deze schaal en de door de overheid ingestelde voorwaarde dat 'negatieve gevolgen' 'zoveel mogelijk moeten worden geminimaliseerd' is erg vaag. “Er is ook het probleem van de schaal. Hoe groot en geografisch moeten de compensatiemaatregelen zijn?” vult Dore aan.
Dore is van mening dat het produceren van kennis over het concept van compensatie voor cultureel erfgoed en de integratie ervan met planningsbeleid en -regelgeving een beter begrip zal opleveren voor de beoefenaars aan beide kanten van de tafel. Het is cruciaal om de beperkingen en uitdagingen van dit concept te bestuderen, het naar de mainstream te brengen en te begrijpen hoe het te operationaliseren. In het kort vat Dore haar onderzoek samen als: “Mijn project gaat over het onderhandelen over de toekomstige doelen met het verleden in gedachten. Het gaat om de voortdurende onderhandeling tussen toekomst en verleden.”
Welke maatschappelijke uitdagingen op het gebied van erfgoed, landschap en gebouwde omgeving wil je dat we in onze toekomstige artikelen behandelen? Neem contact op via @Future4Heritage op Twitter of stuur een email.
Dit artikel maakt deel uit van een serie 'Future Making in the Antropoceen' die zich positioneert in de mentale ruimte tussen erfgoed en ruimtelijk ontwerp en diepe geschiedenissen en toekomstige landschappen. Het project heeft tot doel geschiedenissen en erfgoedperspectieven te ontrafelen die bijdragen aan de omstandigheden van het Antropoceen - het tijdperk van de mens - om beter uitgebalanceerde toekomstscenario's voor Europese steden en landschappen te creëren. De reeks artikelen zal worden gepubliceerd door de European Heritage Gratis tribune, mede mogelijk gemaakt door de genereuze steun van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Informatie over het onderzoek van Maitri Dore is te vinden op de Herland website.