Er is te weinig aandacht voor de bedreigingen van klimaatverandering voor immaterieel erfgoed. Deze conclusie, getrokken uit een IPCC rapport, moet deze week breed worden besproken op de COP27-klimaattop in Egypte. Met zeer weinig plannen om eeuwenoude rituelen en gebruiken te beschermen die gebaseerd zijn op seizoensveranderingen in de natuur, zullen veel immateriële erfgoedpraktijken worden verstoord en verdwijnen als gevolg van klimaatverandering.
Het gebrek aan plannen om immaterieel erfgoed te beschermen is opmerkelijk, omdat er weinig aandacht voor is en meetinstrumenten om te beoordelen wat schade of uitsterven zou betekenen niet adequaat zijn. Maar hoe kan immaterieel erfgoed überhaupt worden aangetast door klimaatverandering? En wie heeft er last van?
Vaak zijn inheemse en lokale gemeenschappen de eersten die veranderingen in de omgeving opmerken. Hun kennis van lokale soorten en het weer is opgebouwd gedurende vele generaties van observatie en culturele interactie, waardoor ze experts zijn in hun eigen omgeving.
Neem bijvoorbeeld inheemse vieringen of gebruiken, gekoppeld aan seizoensgebonden of natuurlijke gebeurtenissen. In de Verenigde Staten van Amerika gebruiken de Siletz-mensen de opkomst van zogenaamde 'palingmieren' of vliegende termieten en andere omgevingssignalen om hun Pacifische lampreioogst en traditionele palingdans te beginnen. Met veranderingen in het klimaat, komen veranderingen in seizoenen en in de omgeving. Het zal uiteindelijk leiden tot veranderingen in culturele tradities, schrijft Adam Markham, adjunct-directeur van het Climate & Energy-programma bij de Union of Concerned Scientists.
Dat is al een realiteit voor de inheemse Alaskan Inupiat. Hun jacht op Groenlandse walvissen en hun walvisjacht in de lente vormen al duizenden jaren een integraal onderdeel van de identiteit van de gemeenschap. Maar klimaatveranderingen in het zeeleven en het milieu bedreigen die gebruiken.
Hoewel zij de eersten zijn die de effecten van klimaatverandering opmerken, worden inheemse mensen veel te vaak over het hoofd gezien en ondervertegenwoordigd in onderzoek en politiek. Ze hebben geen toegang gekregen tot besluitvorming en klimaatactieplanning. En daardoor zijn adaptatieplannen armer en missen ze belangrijke kennis, inzichten en tools.
Naast de politieke en academische ondervertegenwoordiging wordt hun manier van leven bedreigd of simpelweg onmogelijk gemaakt. Denk aan de Sami in de noordelijke delen van Noorwegen, Zweden en Finland. Door de veranderende omgeving wordt het hoeden van rendieren - een van hun culturele gebruiken en primaire bronnen van inkomsten - moeilijker. Daarom moeten ze hun culturele gebruiken achter zich laten en naar steden verhuizen om in hun levensonderhoud te voorzien.
Gebrek aan kennis
Vooralsnog doen veel organisaties er alles aan om erfgoed onderdeel te laten worden van de wereldwijde klimaatveranderingsstrategie, bijvoorbeeld met de Klimaat Erfgoed Manifest uitgegeven voor COP27. Gebouwd erfgoed zet echter de toon, zo blijkt uit het IPCC-rapport. Veel beoordelingen en beleidsmaatregelen voor klimaatrisico's zijn voornamelijk gericht op het voorbereiden en beschermen van gebouwen, monumenten of archeologische vindplaatsen. Bekijk het EU-rapport'Versterking van de veerkracht van cultureel erfgoed voor klimaatverandering', met 83 voorbeelden van goede praktijken over hoe erfgoed kan worden aangepast aan klimaatverandering. Slechts een handvol daarvan gaat niet over gebouwd erfgoed.
Om eerlijk te zijn, zijn de auteurs zelf de immateriële kant van erfgoed zeker niet vergeten. Maar hun conclusie dat de meeste deelnemers – voornamelijk erfgoedprofessionals – weinig tot geen idee hadden hoe klimaatverandering immaterieel erfgoed beïnvloedt, is niet hoopgevend. Het "toonde duidelijk een aanzienlijk gebrek aan kennis van de immateriële aspecten van het bedreigde erfgoed."
Meetapparaat
Informatie proberen te verzamelen over hoe klimaatverandering immaterieel erfgoed kan beschadigen, blijkt vrij moeilijk te zijn, althans met de huidige meetinstrumenten. Deze benadering van verlies en schade, een van de belangrijkste onderwerpen die tijdens COP27 worden besproken, is vooral gericht op het maken van economische inschattingen van de effecten van klimaatverandering, het EU-rapport'Stormachtige tijden' vermeldt.
Zonder al te veel in te gaan op de politieke dynamiek van de COP27, is het duidelijk dat geld een sleutelrol speelt bij de beslissing hoe gebouwen en andere erfgoedsites kunnen worden beschermd. Investeren in het versterken van structuren, meer onderzoek of het implementeren van duurzaam beleid brengt kosten met zich mee. Een economische inschatting maken van de schade aan een gebouw is echter veel gemakkelijker dan een inschatting maken van de schade die is aangericht door het eerder genoemde walvisfestival in Alaska te annuleren. Voor immaterieel erfgoed schiet de economische inschatting van de kosten van klimaatverandering tekort.
Toch voegt immaterieel erfgoed zeker iets toe aan de strijd tegen klimaatverandering. Zo werden pastorale systemen die door nomadische mensen in Afrika werden gebruikt, gebruikt als reactie op het feit dat hun omgeving duizenden jaren geleden droger werd. Watertoegang en -beheerpraktijken uit het verleden kunnen veel bijdragen aan de moderne samenleving.
Maar alleen een legertje onderzoekers naar droge gebieden sturen om dit soort oplossingen in kaart te brengen, is niet genoeg. Het vereist specifieke kennis waarin inheemse en lokale kennis en veerkrachtstrategieën gebaseerd zijn op traditionele praktijken en gebruiken. Hoog tijd om een nieuw meetinstrument te ontwikkelen, inclusief immaterieel erfgoed en degenen die er de juiste kennis van hebben.