Gouden munten, smaragden, kanonnen en een Chinees servies: de door Colombiaanse marineofficieren gepubliceerde beelden onthullen een deel van de schatten van het beroemde scheepswrak van San José. Duikers vonden ook twee andere scheepswrakken in de buurt van het beroemde schip, dat in 1708 voor de kust van Colombia door Britse oorlogsschepen tot zinken werd gebracht. Maar aangezien de afbeeldingen een glimp laten zien van wat wordt beweerd dat het de 'heilige graal van scheepswrakken' is, proberen Spaanse en Colombiaanse functionarissen het eigendom van de schepen en hun schatten te claimen.
De ontdekking van het galjoen van San José in 2015 door de Woods Hole Oceanographic Institution (WHOI) was op zijn zachtst gezegd spectaculair. Tijdens zijn laatste reis vervoerde het galjoen met 62 kanonnen destijds meer dan 200 ton edelstenen en kostbare goederen, waardoor het een van de grootste hoeveelheden kostbaarheden is die ooit op zee verloren zijn gegaan. Aangezien het schip destijds eigendom was van de Spaanse marine, claimt Spanje de eigendom van het wrak en de inhoud ervan. Colombia beweert het wrak echter bijna 30 jaar voor de aankondiging van de WHOI te hebben ontdekt. Dus wie bezit eigenlijk een historisch scheepswrak?
Duidelijke conventie
Om de moeilijke kwestie van eigendom en scheepswrakken te beantwoorden, ontwikkelde UNESCO in 2001 een conventie, security management news magazine ASIS gemeld. Het verdrag moet zorgen voor meer internationale samenwerking als het gaat om de bescherming en het beheer van cultureel erfgoed. In de praktijk betekent dit dat staten ontdekkingen en activiteiten op cultureel erfgoed onder water door onder hun bescherming staande schepen moeten melden. Staten moeten UNESCO en de secretaris-generaal van het gebied van de Internationale Zeebodemautoriteit ook op de hoogte stellen van deze ontdekkingen en activiteiten. Staten kunnen dan hun interesse kenbaar maken en samenwerken aan de bescherming of berging van scheepswrakken. In theorie een waterdicht systeem.
In werkelijkheid is de conventie minder effectief. Terwijl landen als Spanje het decreet hebben ondertekend, hebben landen als de Verenigde Staten en Colombia geweigerd het te ondertekenen. Dit maakt het moeilijk om te bepalen wie verantwoordelijk is voor de beveiliging van de site en wie deze mag beheren. Omdat het plunderen en vernietigen van onderwaterlocaties volgens UNESCO is toegenomen, moeten bescherming, instandhouding en vooral onderzoek voorop staan. Dat kan alleen als alle betrokken staten bereid zijn nauw samen te werken.
Vinders hoeders?
Voor Spanje is het antwoord op de eigendomsvraag glashelder. Het verklaarde dat het gezonken wrak van hen is en dat UNESCO toezicht moet houden op het erfgoed, de BBC gemeld. Aangezien de San José in de 18e eeuw deel uitmaakte van de Spaanse marine, is het een zogenaamd 'staatsschip'. Dit betekent dat het schip en de inhoud ervan worden beschermd en eigendom zijn van de Spaanse staat, volgens de voorschriften van de Verenigde Naties. Een andere reden om het wrak toe te wijzen aan Spanje is de aanwezigheid van zo'n 570 overleden bemanningsleden. Dit zijn Spaanse staatsburgers en die moeten gerespecteerd worden, vindt Spanje.
Colombia wijst echter op de oude maritieme wet die het best kan worden omschreven als 'Finders Keepers'. Als een door de mens gemaakt object wordt achtergelaten door de eigenaar, kan de eerste vinder het eigendom claimen. Het is echter moeilijk vast te stellen of een object doelbewust is achtergelaten. Omdat Colombia niet heeft bekendgemaakt waar het scheepswrak zich precies bevindt - om potentiële plunderaars en dieven niet aan te trekken - is het ook moeilijk te bepalen of het schip zich überhaupt in Colombiaanse wateren bevindt.
Erfgoedexperts en archeologen wijzen erop dat duidelijkheid over wie eigenaar of beheerder is van een site essentieel is voor de bescherming en de waarde ervan als erfgoed. "We denken niet aan de schat - het zilver, goud en smaragden", zei Ricardo Sanz Marcos, lid van de ASIS International Cultural Properties Council. “We denken aan het spoor van onze geschiedenis, het spoor van de handel van onze mensen gedurende duizenden jaren. Dit is een enorm probleem, en de enige oplossing is dat een team van landen met middelen samenwerken om het te beschermen.”
Samenwerking nodig
Het is lang niet de eerste keer dat een schipbreuk zo'n juridische strijd veroorzaakt, maar er zijn ook genoeg gevallen waarin staten vrij snel tot overeenstemming komen. Zo riep de ontdekking van een 17e-eeuws Nederlands militair schip voor de kust van Trinidad en Tobago in 2014 soortgelijke vragen op als de vondst van San José. De Nederlandse staat maakte afspraken met Trinidad en een plaatselijk museum, de Erfgoedstem gerapporteerd.
Contacten met lokale musea en experts staan centraal, zei een destijds woordvoerder van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. “Zo hebben we met Australië een verdrag gesloten waarin staat dat eventuele Nederlandse schepen in hun wateren automatisch onder het beheer van de Australische overheid vallen. Dus we proberen er altijd samen uit te komen. Tot nu toe gaat het goed."
Onder het oppervlakte
Of Colombia of Spanje de juridische strijd zal winnen, de overblijfselen van San José en twee andere schepen blijven interessante objecten voor onderzoekers. Afgezien van de schatten van de San José, toonden de op de locaties gefilmde beelden een koloniale boot en een schoener die vermoedelijk uit ongeveer dezelfde periode stamden als de Colombiaanse onafhankelijkheidsoorlog tegen Spanje, zo'n 200 jaar geleden.
"We hebben nu twee andere ontdekkingen in hetzelfde gebied, die andere opties voor archeologisch onderzoek laten zien", zei marinecommandant admiraal Gabriel Pérez tegen de BBC. "Dus het werk is nog maar net begonnen."
Bronnen: ASIS, BBC, Erfgoedstem