De piramides van Gizeh, het Great Barrier Reef, het paleis van Versailles en 1151 andere sites vormen de "Werelderfgoedlijst". De uitgebreide lijst omvat niet alleen culturele en historische bezienswaardigheden, maar ook natuurlijk erfgoed; de Galápagos-eilanden zijn eigenlijk de eerste inscriptie. Maar hoe verloopt het proces om het label en een plaats op de prestigieuze lijst te verwerven? EHT ging op onderzoek uit en ontdekte dat het prestigieuze programma in de loop der jaren meer controverse heeft opgeroepen dan je in eerste instantie zou denken.
Waar is het allemaal begonnen?
De houding ten aanzien van het beschermen van erfgoed veranderde drastisch in de jaren vijftig en zestig toen Egypte het Aswandam-project aankondigde, dat veel historische locaties zou onderdompelen en vernietigen. Dit trok reacties van over de hele wereld en zette het concept van erfgoedbehoud op de internationale agenda.
Dit culmineerde in de UNESCO's 1972 “Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage”, die zowel het Werelderfgoedcomité als de Werelderfgoedlijst instelde. Het verdrag is inmiddels door 194 staten geratificeerd.
Wie bepaalt wat er op de lijst komt?
Het is niet alleen het Werelderfgoedcomité. Sterker nog, het begint vaak op lokaal niveau.
De eerste stap is het voorleggen van een 'Voorlopige lijst' aan de commissie. Deze lijst is gemaakt door de staat en bevat alle mogelijke locaties binnen een land. Campagnevoerders en activisten zullen hun regering moeten overtuigen om hun lokale sites op deze lijst op te nemen voordat ze door de commissie in overweging worden genomen.
Landen zelf hebben vaak een specifieke nadruk op wat de nieuw aangeworven erfgoedsites of praktijken zouden moeten zijn. In Duitsland is er bijvoorbeeld extra aandacht voor tradities uit Oost-Duitsland, omdat dat deel van het land nu ondervertegenwoordigd is. Finland hoopt meer aandacht te schenken aan inheems erfgoed, terwijl Frankrijk ernaar streeft zowel culturele als sociaal-historische sites als erfgoed op te nemen.
Met de Voorlopige Lijst kunnen regeringen of staten die partij zijn dan een gedetailleerd “nominatiedossier” indienen. Hier begint het echte werk, aangezien de commissie naast alle relevante kaarten en documenten een uitputtend rapport verlangt.
Dit rapport wordt vervolgens gecontroleerd en beoordeeld door deskundige organisaties. De International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) evalueert culturele erfgoedsites en de International Union for the Conservation of Nature (IUCN) evalueert natuurlijke sites.
Ten slotte is het aan de huidige Werelderfgoedcommissie om een beslissing te nemen, wat elke twee jaar in de zomer op een conferentie gebeurt. Ze kunnen zelfs ingaan tegen suggesties van ICOMOS of IUCN.
Wat zijn de criteria?
Er zijn 10 punten van criteria, maar een site hoeft niet allemaal aan alle voorwaarden te voldoen. Er moet slechts aan één van de criteria worden voldaan om een site in aanmerking te laten komen, en de punten zijn notoir vaag. Hier zijn een paar voorbeelden van wat een site kan laten zien:
i) om een meesterwerk van menselijk creatief genie te vertegenwoordigen
iv) een uitstekend voorbeeld zijn van een type gebouw, architectonisch of technologisch ensemble of landschap dat (een) belangrijke fase(n) in de menselijke geschiedenis illustreert
vii) overtreffende trap natuurlijke fenomenen of gebieden van uitzonderlijke natuurlijke schoonheid en esthetisch belang te bevatten
Of een site aan de criteria voldoet, hangt af van de commissie en kan kwetsbaar zijn voor lobbyen. Zo werd de Iwami Ginzan Zilvermijn in Japan in 2007 ingeschreven, ondanks de twijfels van ICOMOS dat deze aan een van de criteria voldeed.
Wat zijn de voordelen?
UNESCO biedt voordelen om sites te beschermen en in stand te houden, en UNESCO wijst vaak op de verschillende manieren waarop bewustzijn van cultuur mensen samenbrengt. Meer bewustzijn betekent ook meer bescherming, maar beursgenoteerde sites kunnen ook financiële steun en deskundige begeleiding krijgen van het Comité om de sites te helpen beveiligen.
Voor velen is de echte aantrekkingskracht echter het toerisme. Het label stelt sites in staat om een wereldwijde identiteit voor zichzelf te creëren en wereldwijde toeristen te verleiden. Vermeldingen helpen echt om een plaats op de kaart te zetten, en dit kan enorme inkomsten opleveren - de Angkor-tempels in Cambodja trokken minder dan 10,000 bezoekers in 1993 toen het werd ingeschreven; nu bezoeken miljoenen ze elk jaar.
Is er ooit iets van de lijst gehaald?
Ja - drie keer.
In 2007 werd het Arabische Oryx-reservaat van Oman van de lijst gehaald nadat de regering de omvang van het reservaat met 90% had verkleind.
In 2009 werd de Elbe-vallei in Dresden geschrapt. De Waldschlösschen-brug was al een paar jaar in aanbouw, wat zorgen baarde over de identiteit van de vallei. Na intensieve discussie gingen de plannen om de brug te bouwen door, en in ruil daarvoor werd het Werelderfgoedlabel van het gebied verwijderd.
In 2021 werd de Maritime Mercantile City van Liverpool van de lijst geschrapt vanwege moderne constructie op de locatie. Herontwikkeling in het gebied, waaronder een voetbalstadion van £ 500 miljoen, leidde volgens het Werelderfgoedcomité tot een waargenomen daling van de authenticiteit en een verlies van 'historische attributen'.
Is iedereen het daarmee eens?
Zeker niet. Er is veel kritiek op zowel het Werelderfgoedcomité als de Lijst.
Terwijl gemeenten en toeristenbureaus aandringen op bezoekersaantallen, kunnen de gevolgen van toerisme ongelooflijk schadelijk zijn voor zowel de site als de lokale gemeenschap. Vermeldingen op de Werelderfgoedlijst kunnen vaak het tegenovergestelde effect hebben dan bedoeld, aangezien commodificatie overheden ertoe aanzet winst te zoeken in erfgoed in plaats van behoud. Denk bijvoorbeeld aan de massatoerismeproblematiek in Venetië of de Mont-Saint-Michel.
Ten tweede staat de structuur van het Werelderfgoedcomité erg open voor politisering en bureaucratie. De vaagheid van de criteria voor plaatsing op de lijst biedt mogelijkheden voor lobby en mogelijk misbruik door de commissie.
De grootste kracht van UNESCO is de 'soft power'. Het kan begeleiden en suggereren, maar afgezien van het bezuinigen op financiering en het annuleren van inschrijvingen, heeft het weinig mankracht. De verantwoordelijkheid voor het behoud van erfgoed blijft bij de overheid liggen. Landen hebben het verdrag misschien geratificeerd, maar het is moeilijk af te dwingen.