In de wereld van cultureel erfgoed is het heel normaal dat allerlei deskundigen en hoogopgeleiden collecties, musea of bezittingen beheren. De afgelopen jaren hebben we echter projecten zien ontstaan die afwijken van deze top-downbenadering: gewone mensen nemen het voortouw bij het behoud van hun erfgoed. In Schotland vinden we een goed voorbeeld van een museum dat succesvol wordt geleid door de gemeenschap. Hoe werkt deze gemeenschapsgedreven benadering van erfgoed in de praktijk?
Gelegen in de kleine gemeenschap Staffin op het eiland Skye – in het noordoosten van Schotland – ligt de Skye Ecomuseum. Een uniek openluchtmuseum. In tegenstelling tot traditionele musea is het instituut, plaatselijk bekend als 'Druim nan Linntean' (Schots-Gaelisch voor 'rug der eeuwen'), een 'museum zonder muren of dak'. Dit betekent dat het landschap zelf, samen met de tentoonstellingen die het bevat, het verhaal vertelt van het erfgoed van de regio.
Naast het aanwezige natuurlijke erfgoed besteedt het museum ook aandacht aan de lokale Gaelische cultuur, bijvoorbeeld croft-huizen, verschillende soorten landbouwhuizen die nauw verbonden zijn met de geschiedenis van het gebied. De huizen laten zien hoe de gemeenschap verbonden is met het land waarin zij woont.
Een van de doelstellingen van het Ecomuseum is om bezoekers aan te moedigen verbindingen te leggen met de lokale gemeenschap, en zo een dieper inzicht te bieden in de lokale cultuur en tradities. Dit alles wordt aangestuurd door de lokale bevolking, met het idee in gedachten om de gemeenschap van Staffin overeind te houden en tegelijkertijd het natuurlijke en culturele erfgoed te beschermen. In plaats van een top-down benadering bij het beheer van een collectie of erfgoed hanteert het museum een meer decentrale aanpak.
Community Trust
Hoe creëer je zo’n gemeenschapsgedreven aanpak? In het geval van het Skye Ecomuseum wordt het initiatief geleid door de Staffin Community Trust (SCT). Het werd in 2008 opgericht om de natuurlijke omgeving van de afgelegen gemeenschap van Staffin te behouden en een nieuwe benadering van de museumervaring te bieden. Het Ecomuseum-project ontving financiering van het National Lottery Heritage Fund, dat hielp bij het beschermen van de natuurlijke omgeving op het eiland.
Hoe werkt dat in de praktijk? Een Community Trust is vaak georganiseerd als een non-profitorganisatie en is bedoeld om een bepaalde gemeenschap te verbeteren en te beheren. Deze trusts worden gefinancierd door (overheids)donoren die de gemeenschap willen steunen, en de fondsen worden beheerd door een raad van bestuur. Bovendien is een Community Land Trust zoals de SCT een structuur die het mogelijk maakt land 'in trust' te houden voor gemeenschapsbehoeften, buiten de invloed van marktdruk. Land en gemeenschappen kunnen worden ontwikkeld op basis van lokale behoeften, en niet alleen door externe investeerders aan te trekken om winst te maken.
In het geval van Staffin richt de SCT zich op het vergroten van de economische vooruitzichten van Staffin, het bevorderen van sociale en culturele activiteiten en het verbeteren van de dienstverlening. Belangrijke projecten zijn onder meer de ontwikkeling van betaalbare woningen, de oprichting van een nieuw gezondheidscentrum en de oprichting van het Skye Ecomuseum. Onlangs heeft de SCT een nationale subsidie gekregen om de gemeenschapsaankoop van de huidige haven en het aangrenzende gebied te voltooien, wat leidde tot de eerste door de gemeenschap georganiseerde boottochten in Staffin.
Het Skye Econmuseum is een interessant voorbeeld van hoe een gemeenschapsgerichte aanpak kan helpen voet aan de grond te krijgen om lokaal erfgoed te beschermen en te promoten. Er is tenslotte veel te zien in Staffin. Bezoekers kunnen twaalf verschillende locaties verkennen via een interactieve kaart op de website van het museum: van Loch Langaig tot An Stòrr, het ecomuseum bevat locaties zoals voetafdrukken van dinosaurussen, watervallen en bezienswaardigheden zoals de Old Man of Stòrr, Quirain en Kilt Rock.
Naast de natuurlijke bezienswaardigheden beschikt het museum ook over zogenaamde croft-huizen in de gemeenschap van Brògaig. Een croft-huis is een huis gebouwd op een croft, een term die verwijst naar een omheind stuk land dat meestal klein en bebouwbaar is. Croft-huizen zijn typerend voor locaties met extreem weer, met weinig plekken om te schuilen, zoals het eiland Skye. Croft-huizen hebben vaak de vorm van lange, laaggelegen huisjes die overeenkomen met het landschap om hen heen, waardoor het deel uitmaakt van een essentieel onderdeel van een historisch en traditioneel systeem van landgebruik en gemeenschapsleven in bepaalde delen van Schotland.
The Big Picture
De vraag blijft: wat kunnen we leren van deze gemeenschapsgerichte benadering van erfgoed? De overgang van het afgelegen eiland Skye in Schotland naar stedelijke centra als Amsterdam, Venetië of welke grote, historische stad in Europa dan ook, lijkt een enorme stap.
Toch kan die stap kleiner zijn dan op het eerste gezicht lijkt. Erfgoed wordt altijd gedefinieerd door een gemeenschap die actief besluit dat een natuurlijke of culturele plek, praktijk of viering voor hen belangrijk genoeg is om veilig en verzorgd te worden gehouden. Het hebben van een gemeenschapsgedreven benadering van erfgoed zou een verschuiving kunnen betekenen in de manier waarop velen in Europa hun eigen, vaak lokale erfgoed beschouwen, en zou kunnen leiden tot een meer inclusieve en op samenwerking gerichte aanpak. Het zou kunnen helpen gemeenschappelijke problemen aan te pakken, zoals gemeenschappen die worden verdreven door het 'succes' van overtoerisme. En ja, dat vergt hard werken en vereist het nemen van risico's om gemeenschappen te helpen.
Om deze visie in de praktijk te brengen, is het van cruciaal belang om erfgoed als een dynamisch bezit te beschouwen, zoals ze dat in Staffin doen. Niet slechts een statisch relikwie dat veilig en onaangeroerd moet worden gehouden, maar door actief de omstandigheden te verbeteren om te laten zien dat lokaal erfgoed de lokale gemeenschap ten goede kan komen, en andersom.