De Koude Oorlog heeft een stempel gedrukt op Europa: er zijn tonnen gebouwen en objecten verspreid over het continent, en hun verhalen dreigen vergeten te worden. In Nederland heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) de taak opgepakt om uit te zoeken wat er nog over is van deze periode. Hun methode is om rechtstreeks naar de bron te gaan: een recente campagne verzamelde meer dan 350 verhalen over de Koude Oorlog in Nederland.
Erfgoed wordt vaak gezien als iets uit de oudheid, gebouwen of objecten die minstens honderd jaar oud zijn. En de mensen die met hen omgingen, zijn er niet meer, waardoor onderzoekers de taak hebben om meer te weten te komen. 'Maar hoe zit het met recente periodes in de geschiedenis, zoals de Koude Oorlog?' vroeg de RCE zich af. Een periode met een grote impact op Europa, in Oost en West.
Om meer over deze periode te weten te komen, ging de RCE naar de bron door een campagne op te zetten onder de naam “Wat deed u tijdens de Koude Oorlog?” Ze kregen ruim 350 reacties die inzicht gaven in de impact van de Koude Oorlog op Nederland. Zo vertelden Nederlandse burgers hoe zij naar hun ouders zouden kijken als zij zich voorbereidden op een mogelijke nucleaire aanval.
Oud-Nederlandse dienstplichtigen vertellen over hun inspanningen om kernwapens te bewaken op militaire bases in Nederland. Toen actievoerders bijvoorbeeld tijdens een vredesdemonstratie plotseling het bos in renden, werd hun geweten op de proef gesteld, herinnert een respondent zich: “Er was een piketalarm (een simulatie waarin iets ernstigs kon gebeuren red.), en er was een heel hoog kans dat er ongelukken kunnen gebeuren. De dienstplichtigen konden tijdens zo'n alarm toch erg gespannen en nerveus zijn, omdat ze nooit wisten hoe ernstig de situatie zou kunnen zijn.” Tegenover vredesdemonstranten met geladen wapens kwamen de dienstplichtigen in een lastig parket.
Naar de Bron
De bottom-up benadering om mensen die aanwezig waren in de tijd van de Koude Oorlog te vragen naar hun ervaringen, voorkomt dat er door de eeuwen heen een schat aan informatie verloren gaat. Op die manier kan meer informatie over objecten, gebouwen of gebeurtenissen worden verzameld en nuttig worden gebruikt bij het nemen van beslissingen over het op de lijst plaatsen van specifieke structuren of het vertellen van het verhaal van de Koude Oorlog aan toekomstige generaties.
Gezien het succes van het oral history-project lijkt het erop dat er nogal wat verhalen te vertellen zijn, en de Nederlandse burgers willen die graag delen. Het zou een inspiratie kunnen zijn voor anderen in Europa. Aangezien deze periode vaak met gemengde gevoelens wordt herdacht, of als een gevoelige en moeilijke geschiedenis, zou het opzetten van een publiekscampagne om in ieder geval mondelinge geschiedenissen van ooggetuigen te verzamelen een begin kunnen zijn. Terwijl de campagne afgelopen is, gaat de zoektocht in Nederland verder: bewoners kunnen nog steeds hun verhalen delen op koudeoorlog.nl
Mag het erfgoed zijn?
In Nederland begon de aandacht voor deze periode in eerste instantie als een opdracht van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om 'potentieel Koude Oorlog-erfgoed' in Nederland te identificeren. Het leverde al een indrukwekkende publicatie op – getiteld 'Trouwige bondgenoot met Hollanditis, Koude Oorlog Erfgoed' – die in februari werd gepresenteerd door Ben de Vries, RCE Programmamanager Militair Erfgoed. “Deze publicatie is het antwoord op de opdracht van het Ministerie van Cultuur om het Koude Oorlog-erfgoed in Nederland goed in kaart te brengen”, lichtte hij toe tijdens de presentatie.
De 81 pagina's tellende pagina schetst een beeld van wat Koude Oorlog-erfgoed voor Nederland betekent en geeft een eerste indicatie van welke locaties en objecten op de shortlist kunnen komen bij de keuze voor Nederlands Koude Oorlog-erfgoed. Op dit moment heeft Nederland nog niet zo'n lijst, maar de publicatie is 'een belangrijke stap' om deze verborgen sporen uit het recente verleden aan het licht te brengen, meende De Vries.
De objecten en verhalen in het rapport zijn niet exclusief Nederlands, maar ook relevant voor Europa. De NAVO-commandobunker in de Cannerberg (een heuvel bij Maastricht) en de IJsselwaterlinie komen aan bod, evenals de indrukwekkende Troposcatter-antennes. Laatstgenoemden maakten deel uit van een Amerikaans langeafstandscommunicatiesysteem voor militaire doeleinden.
De Vries en de RCE hopen het belang van de historische periode onder de aandacht te brengen door in het rapport zes verhaallijnen aan de orde te stellen. “Er is een hoofdstuk over de ontwikkeling en escalatiemomenten van de Koude Oorlog, en we kijken ook naar de wereldwijde ‘wapenwedloop’ en welke rol Nederland speelde als NAVO-bondgenoot.”
De problematiek die het rapport beoogt aan te pakken wordt waarschijnlijk het best samengevat door Peter Hendriks, die als laatste dienstplichtige militair van Nederland (ontslagen in 1996) de eer had het eerste exemplaar van de publicatie in ontvangst te nemen. "Ik had me nooit gerealiseerd dat zaken als dienstplicht of gebouwen uit deze periode als erfgoed konden worden beschouwd", vertelde hij aan EHT.
Europese dimensie
Met de publiekscampagne en het rapport van de RCE wordt gegraven in de geschiedenis van de Koude Oorlog in Nederland. Het doel is om het onderwerp 'erfgoed van de Koude Oorlog' ook in heel Europa op de agenda te krijgen. Vorig jaar kwamen deelnemers van het European Cold War Heritage Network in Nederland bijeen voor discussie en uitwisseling, met deelnemers uit Engeland, Schotland, Denemarken en Letland. Dit omvatte een bezoek aan Soesterberg, een voormalige Nederlands-Amerikaanse militaire luchtmachtbasis die natuurreservaat en erfgoedsite is geworden, waar EHT hen volgde in de omgeving van.
Uit de verhalen die via de campagne en het rapport zijn verzameld, blijkt dat er genoeg gebouwen, locaties en objecten zijn die herinneren aan deze belangrijke periode in de geschiedenis. En ook al is het niet zo vanzelfsprekend dat elke Rijksdienst voor Erfgoed een onderzoek naar de eigen Koude Oorlog-geschiedenis kan starten, de campagne 'Wat deed jij tijdens de Koude Oorlog' laat zien dat een bottom-up oral history project een startpunt zou kunnen zijn om meer te weten komen.