Opwinding in Nederland, als archeologen een 2000 jaar oud Romeins tempelcomplex ontdekten. De opgraving toonde aan dat het gebied meerdere religieuze gebouwen bevatte. De vondst van verschillende votiefstenen en altaren gewijd aan verschillende goden en godinnen maakt het een uitzonderlijke vondst voor Nederland en Europa, een persbericht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) verklaard.
De locatie ligt bij het Nederlandse dorp Herwin-Hemeling in de provincie Gelderland, vlakbij de Nederlands-Duitse grens. Het tempelcomplex lag vlakbij de zgn Limoen Germanicus, nu een UNESCO-werelderfgoed. Het diende als de meest noordelijke grens van het Romeinse Rijk en bestond uit een reeks buitenposten en vestingwerken. De ontdekking van het tempelcomplex in hetzelfde gebied heeft nieuwe informatie opgeleverd over de Romeinse cultuur die de Limes-vestingwerken heeft gebouwd.
"Voor het eerst kunnen we hier het leven in en rond een Romeinse tempel reconstrueren", legt archeoloog Eric Norde uit aan de Nederlandse krant NRC. “We vonden niet alleen deze tempel, die hier tussen de eerste en de vierde eeuw stond, maar ook goed bewaarde altaren met opschriften, steengravures en offerkuilen. In totaal meer dan 30,000 vondsten.” Voor Noordwest-Europa is de ontdekking uniek omdat na de val van het Romeinse Rijk veel tempels zijn gesloopt of een nieuwe bestemming hebben gekregen.
Soldaten en heiligdommen
De vindplaats van de tempels is nogal bijzonder: het ligt op de kruising van twee grote rivieren – de Rijn en de Waal – vlakbij de overblijfselen van de Romeinse nederzetting Carvium. Op de top van een heuvel stonden twee, en misschien meer, tempels. Een daarvan was een Gallo-Romeinse gemeentetempel met kleurrijk beschilderde muren en een pannendak. Een paar meter verder stond nog een kleinere tempel, ook met prachtig beschilderde muren.
Het heiligdom is voornamelijk gebruikt door soldaten, gestationeerd in de buurt van de Limes. Dat concluderen archeologen uit de vele dakpanstempels die zijn gevonden: de dakpanindustrie was in die tijd een legeractiviteit. Daarnaast zijn er veel delen van paardentuigen, delen van harnassen en speer- en lanspunten gevonden.
De meest spectaculaire vondsten waren de overblijfselen van enkele tientallen votiefstenen (kleine altaren). Ze werden geplaatst door hooggeplaatste soldaten om een bepaalde gelofte te vervullen. Deze hadden niet altijd betrekking op het winnen van veldslagen. Alleen al het overleven van een verblijf in de meest noordelijke regio's van het Romeinse Rijk, soms ver van huis, was vaak reden genoeg om te bedanken. De stenen zijn opgedragen aan hybride goden zoals Hercules Magusanus, Jupiter-Serapis en de Romeinse god Mercurius. "Het is uniek om er zoveel in deze regio te vinden", zei een archeoloog.
Wat zit er in een naam
Hoewel de eerste artefacten in 2021 werden ontdekt door lokale vrijwilligers, hadden archeologen zeker niet verwacht zo dicht bij de Limes een compleet tempelcomplex te vinden. “Dit is een van de weinige Gallo-Romeinse tempels in het militaire gebied van de Limes”, zegt Ton Derks, hoogleraar Romeinse archeologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, tegen NRC. “In Engeland ken ik alleen het voorbeeld uit Vindolanda, waar in 2002 een tempel werd ontdekt. In Duitsland kennen we een voorbeeld bij Kalkar. Alle andere heiligdommen met Gallo-Romeinse tempels liggen in het achterland van het grensgebied op enige afstand van de forten aan de grens.”
Als archeologen wat meer aandacht aan etymologie hadden besteed, hadden ze misschien ontdekt dat er een tempelcomplex onder de aarde verborgen was. Volgens historisch taalkundige Peter Alexander Kerkhof wordt de nederzetting Carvium door de naamkunde geassocieerd met het (gereconstrueerde) Germaanse woord *Harh-wiha, dat 'tempel' of 'heilig heiligdom' betekent. Het Germaanse woord bestond al in de Romeinse tijd en is later uitgegroeid tot de huidige naam: Herwen.
Dit is iets waar specialisten zich de komende jaren van zullen smullen
Tessa de Groot
Nu de opgravingen al een tijdje aan de gang zijn, zullen de eerste 'kroon'-artefacten worden tentoongesteld in een nabijgelegen museum in de stad Nijmegen, ooit gesticht als een Romeinse nederzetting.
Ondertussen zal het bestuderen van alle artefacten en het ontcijferen van de teksten op de votiefstenen enige tijd in beslag nemen. De komende jaren krijgt het team de hulp van minimaal 15 specialisten die verschillende onderdelen van het terrein gaan onderzoeken. Hoewel de uitkomsten nog onduidelijk zijn, weet RCE-archeologe Tessa de Groot zeker dat het complex veel informatie bevat: "Over welke eenheden in de buurt waren gestationeerd, maar ook over hoe zo'n tempel werd onderhouden", vertelde ze aan persbureau NOS. “Dit is iets waar specialisten zich de komende jaren van zullen smullen.”