In december kwamen deelnemers van het European Cold War Heritage Network twee dagen bij elkaar in Nederland om te discussiëren en meer te leren over Europa's Koude Oorlog-erfgoed. EHT volgde de groep tijdens hun bezoek aan vliegbasis Soesterberg - een voormalige Nederlands-Amerikaanse militaire luchtmachtbasis die nu een natuurreservaat en erfgoedsite is geworden - om te zien waarom volgens dit netwerk het erfgoed uit de Koude Oorlog nog nooit zo relevant is geweest. “Langzaam begint men te beseffen dat de Koude Oorlog gemeenschappelijk Europees erfgoed is.”
Voor Ben de Vries van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), een van de drijvende krachten achter het European Cold War Heritage Network, is het tweedaagse bezoek aan Nederland een van de hoogtepunten van het netwerk na vier online webinars: “The Cold War focus begon aanvankelijk met een opdracht van het Nederlandse ministerie van Cultuur om 'potentieel Koude Oorlog-erfgoed' in Nederland in kaart te brengen. Dat betekende kijken naar historische objecten, ensembles en infrastructuren, maar ook in contact komen met andere landen”, legt hij uit terwijl onze gids ons over de voormalige militaire vliegbasis leidt.
Twee jaar geleden maakten RCE-directeur Susan Lammers en De Vries hun interesse in erfgoed uit de Koude Oorlog kenbaar aan andere leden European Heritage Heads Forum (EHHF), een informeel netwerk van experts voor nationale erfgoedhoofden. En met succes, want het European Cold War Heritage Network groeide eruit. “Verbinding maken met andere landen is essentieel om het bewustzijn over dit soort erfgoed te vergroten”, zegt De Vries. “De Koude Oorlog is een gedeeld erfgoed. Europeanen aan beide kanten van het voormalige IJzeren Gordijn hebben ermee te maken, ook al hebben we misschien verschillende perspectieven op de periode.”
Alternatieve perspectieven
In vergelijking met De Vries heeft zijn Letse collega Asnāte Ziemele inderdaad een heel andere kijk op de Koude Oorlog: “Ik had geen idee dat mensen in West-Europa bang waren voor een Sovjetinvasie. Bij ons in Letland was het andersom: de Russen leerden ons bang te zijn voor de Amerikanen”, legt ze uit terwijl we door de smalle gangen van betonnen personeelsschuilplaatsen lopen.
Als het gaat om het behoud van het erfgoed van de Koude Oorlog, merkt Ziemele ook verschillen: “Er is in Letland heel weinig bewaard gebleven van deze periode omdat we er over het algemeen niet zo dol op zijn. We hebben maar een paar Sovjetbunkers die per ongeluk goed bewaard zijn gebleven: ze zijn gebouwd in de jaren negentig, vlak voor de ontbinding.” Maar ze ziet dat de belangstelling voor dit erfgoed aantrekt: “Tegenwoordig worden er succesvolle rondleidingen over militair erfgoed georganiseerd, waaraan zowel buitenlandse toeristen als Letten deelnemen.”
Weinig toegang
Niet alle erfgoedbureaus in heel Europa hebben de tijd of middelen om in hun land met erfgoed uit de Koude Oorlog om te gaan: “Geen wonder, ze hebben andere urgente zaken, zoals duurzaamheid of het klimaatbestendig maken van erfgoed”, merkt De Vries op. “En veel dingen over de Koude Oorlog zijn verborgen, verboden of vergeten. Het is niet makkelijk bereikbaar.”
Toch merkt De Vries dat erfgoedorganisaties meer met de geschiedenis van de Koude Oorlog willen doen: steeds meer besluiten de halfjaarlijkse webinars van het netwerk bij te wonen. “We proberen samen onze kennis over dit onderwerp te verbreden en leren van meer ervaren organisaties en landen als Denemarken en het Verenigd Koninkrijk.” Het bespreken van instandhoudings- en gebiedsbeheerkwesties hoort daarbij, maar er gaat niets boven daadwerkelijke discussie en uitwisseling ter plaatse: “Dit tweedaagse bezoek was ongelooflijk inspirerend”, zegt De Vries.
En zijn woorden klinken waar als we een voormalige Amerikaanse commandobunker binnengaan waar een replica van het aanvalsplan van het Warschaupact op West-Duitsland, Denemarken en Nederland te zien is. Een van de Deense deelnemers herkent de kaart: “Het is niet het eigenlijke aanvalsplan, maar deze kaarten zijn getekend als militaire oefening.” Hij legt het idee achter bepaalde bezienswaardigheden en hoe je de kaart moet lezen zorgvuldig uit. “Ongelooflijk”, glimlacht onze gids. “Ik wist dit niet, en ik geef al jaren rondleidingen.”
Relevante vragen stellen
Het tweedaagse bezoek is niet alleen bedoeld om historische voorwerpen en plekken te bewonderen, ook erfgoed uit de Koude Oorlog wordt steeds relevanter in het publieke debat. “Door wereldwijde gebeurtenissen, zoals de situatie in Oekraïne, zijn mensen meer dan voorheen geïnteresseerd als ze horen over de oude militaire bunkers en verharde vliegtuigschuilplaatsen in bijvoorbeeld Soesterberg”, zegt De Vries. “Ze vragen zich af: wat moeten we ermee? moeten we ze gaan hergebruiken in geval van het ergste? Of ze ombouwen tot musea, culturele werkplaatsen of tijdelijke kantoren?' Makkelijker gezegd dan gedaan, want de meeste van deze gebouwen zijn niet eens veilig om binnen te komen, laat staan om te gebruiken.”
De Vries denkt dat het European Cold War Heritage Network kan helpen bij het vinden van antwoorden: “Naarmate meer landen toetreden, kunnen we meer onderwerpen verkennen. Onze volgende focus is bijvoorbeeld Koude Oorlog-erfgoed in Zuid-Europa.” In de toekomst zou De Vries graag zien dat het netwerk conferenties organiseert en publicaties coördineert om antwoorden te vinden. "Zie je, ondanks dat het zo'n jong erfgoed is - slechts 30 jaar oud - is erfgoed uit de Koude Oorlog ongelooflijk relevant voor deze dag."
Als u het zonder ons zou kunnen stellen, ga dan niet in op onze verzoeken en verwelkom ons niet om u te komen opzoeken. Of je het nu leuk vindt, de geschiedenis is onze bondgenoot. We zullen je dekken.