De klimaatcrisis is hier en de gevolgen ervan zijn overal voelbaar. Toen extreme regen overstromingen veroorzaakte in de Noord-Italiaanse regio Emilia-Romagna, bleef het cultureel erfgoed niet gespaard van de verwoesting die het in zijn kielzog achterliet, zo was European Heritage Youth Ambassador Zoë Vandenhende zelf getuige. Hoe komt een gemeenschap in actie wanneer zij wordt geconfronteerd met een dergelijke noodsituatie en de daarmee gepaard gaande verliezen? En is het mogelijk om ons cultureel erfgoed te beschermen in een tijd waarin soortgelijke destructieve gebeurtenissen zich in een alarmerend tempo voordoen?
Op dinsdag 16 mei 2023 kreeg de regio Emilia-Romagna in het noorden van Italië te maken met meer regenval in een tijdsbestek van 24 uur dan normaal gedurende de hele lente. De hevige regenval veroorzaakte het breken van rivieroevers en hevige overstromingen in verschillende delen van de regio, waarbij vijftien mensen om het leven kwamen en duizenden gedwongen werden hun huizen te ontvluchten. In de dagen die volgden, toen het water begon terug te trekken, werd de volledige omvang van de verwoesting onthuld. Afgezien van de huizen van mensen werden verschillende wegen en bruggen zwaar beschadigd, evenals musea, bibliotheken en andere culturele bezienswaardigheden.
Modder, modder en nog eens modder
Ten tijde van de ramp studeerde en woonde ik in Ravenna. Terwijl het historische stadscentrum van Ravenna grotendeels gespaard bleef van de overstromingen, zagen we beelden en video's van de verwoestingen binnenstromen op plaatsen op slechts twintig minuten afstand van ons – en voelden we een gevoel van collectieve actie ontstaan.
Er begonnen WhatsApp-groepen op te duiken die informatie deelden over plaatsen die hulp nodig hadden, en mensen boden aan om vrijwilligers erheen te rijden, aangezien het enige tijd duurde voordat het openbaar vervoer herstelde. In de weken die volgden, hebben veel studenten, waaronder ikzelf, samen met talloze andere vrijwilligers het puin opgeruimd en het water en de resterende modder weggeduwd die alles bedekten zover het oog reikt.
Ik sprak met Pauline, een medestudente van de master International Cooperation on Human Rights and Intercultural Heritage, die twee keer naar het Carlo Zauli Museum in Faenza – een nabijgelegen stad – ging. “Ik kon niets doen, het voelde heel normaal dat ik ging helpen.” Ze legt uit hoe surrealistisch het was om kunstwerken onder de modder te zien en de algehele verwoesting van het museum en zijn kunstvoorwerpen. “Overal lag modder en ik kreeg een tandenborstel aangereikt om te proberen die zoveel mogelijk uit het gips te krijgen. Het voelde heel bizar om op deze manier met kunstvoorwerpen om te gaan.”
Verbrijzelde keramiek
De stad Faenza is wereldberoemd vanwege zijn traditionele keramiek, waarbij het Carlo Zauli Museum is gewijd aan het leven en werk van de beroemde Faentino-beeldhouwer Carlo Zauli. Het herbergt zijn beeldencollectie en meer hedendaagse keramische kunstwerken. Het museum bevindt zich in het historische stadscentrum, dat zwaar getroffen werd door de overstromingen.
Een woordvoerder van het museum vertelde mij over de ravage die in het museum is achtergelaten. “De eerste dagen na de overstroming waren erg schokkend. Twee verdiepingen van het museum – de kelder en de begane grond – stonden volledig onder water en modder.” Dit betekende dat ze aanvankelijk niets anders konden doen dan wachten tot de pompen het water eruit hadden gehaald. “Het wachten in die tijd was voor iedereen erg stressvol.” Toen het water eenmaal was afgevoerd, bleek de resterende modder echter een nog grotere uitdaging te zijn, omdat het niet gemakkelijk schoon te maken is en zich naar alle hoeken en gaten had verspreid.
De enorme schoonmaakklus leidde ook tot enkele kleine ontdekkingen, zoals enkele afgietsels van enkele van Zauli's vroege werken uit de jaren vijftig die verborgen waren achter zakken klei. Niettemin leidde de overstroming vooral tot vernietiging: er is aanzienlijke schade aan het papieren archief en de kunstwerken die het huisvest (zo’n 1950 stukken zijn teruggevonden, gewassen en gedroogd – waarvan ruim 15,000 volledig verbrijzeld), en een groot deel van de kunstwerken gebouw, de tuin en de elektrische infrastructuur moeten volledig worden hersteld.
Geen zekerheid voor de toekomst
Het Carlo Zauli Museum is slechts één van de vele voorbeelden in de regio en illustreert hoe extreme weersomstandigheden als gevolg van de opwarming van de aarde het cultureel erfgoed bedreigen. De woordvoerder van het museum liet mij weten dat er “op dit moment, bij een mogelijke toekomstige overstroming, noch voor de stad, noch voor het museum een beschermingsplan bestaat.”
Ze legden uit hoe de noodzakelijke voorzorgsmaatregelen, zoals het aanleggen van stroomgebieden voor de rivieren, in het gebied zeer moeilijk uitvoerbaar zijn. Kortom: “er is geen zekerheid voor de toekomst.” Het onomkeerbare verlies van cultureel erfgoed als gevolg van de overstromingen van 16 mei in Noord-Italië zou een dringende oproep tot actie moeten zijn voor zowel nationale als internationale maatregelen om cultureel erfgoed te beschermen en aan te passen in deze mondiale klimaatcrisis.
Als je kunt doneren, heeft Museo Carlo Zauli een gofundme opgezet om hun inspanningen bij de restauratie van het museum te ondersteunen: https://gofund.me/51e5a625.
Over de auteur
Zoë Vandenhende – 23 jaar oud uit Brugge (België) – heeft een MA in Kunstgeschiedenis en is onlangs afgestudeerd aan de MA 'International Cooperation on Human Rights and Intercultural Heritage' aan de Universiteit van Bologna, campus Ravenna. Ze is vooral geïnteresseerd in het veiligstellen van cultureel erfgoed in tijden van crisis en digitaal erfgoed. Zij is een Ambassadeur van Europees erfgoed voor jongeren van de cyclus van 2023.