Future Making in het Antropoceen Blog | Erfgoed en de energietransitie: het geval van de Europese eilanden

Tinos: Zicht op de Cardiani-nederzetting op het eiland Tinos. Buurtbewoners en erfgoedexperts waarschuwen voor de geplande aanleg van windenergie-infrastructuur in dit kleinschalige, gelaagde landschap. Afbeelding: Marilena Mela
Tinos: Zicht op de Cardiani-nederzetting op het eiland Tinos. Buurtbewoners en erfgoedexperts waarschuwen voor de geplande aanleg van windenergie-infrastructuur in dit kleinschalige, gelaagde landschap. Afbeelding: Marilena Mela

De energietransitie van Europa wordt gedreven door politieke agenda's die op regionaal niveau op verschillende manieren werken. Deze drive blijkt een grote impact te hebben op onze relatie met onze leefomgeving en haar erfgoedwaarden. Hoe kunnen erfgoeddiscours en -studies licht werpen op deze uitdagingen? En welke rol kunnen erfgoed- en landschapswaarden spelen bij mondiale uitdagingen?

Geschreven door: Azadeh Arjomand Kermani.

Hernieuwbare energie wordt geproduceerd met behulp van hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen zoals zonlicht, wind, waterbronnen (rivieren, getijden en golven), aardwarmte of biomassa. In tegenstelling tot fossiele brandstoffen worden deze bronnen voortdurend aangevuld en kunnen ze dus in theorie nooit uitgeput raken. Bovendien veroorzaakt het energieconversieproces geen koolstofemissies die zullen bijdragen aan het bereiken van de Europese energie- en klimaatdoelstellingen. Last but not least zal de opwekking van schone energie de afhankelijkheid van Europa van geïmporteerde fossiele brandstoffen verminderen, waardoor energie betaalbaarder wordt. Aan de andere kant worden de landschaps- en erfgoedwaarden van deze plaatsen enorm beïnvloed door energietransitie-initiatieven en in sommige gevallen worstelen lokale gemeenschappen met de gevolgen.

Eilanden worden regelmatig geprojecteerd als leidende plaatsen bij het bereiken van deze doelstellingen vanwege hun geografische autonomie en hun overvloed aan hernieuwbare bronnen, zoals wind-, zonne- en golfenergie. Deze rol lijkt op gespannen voet te staan ​​met de positie van eilanden in de collectieve verbeelding: eilanden worden vaak gezien als afgelegen plaatsen, die over het algemeen dienen als een toevluchtsoord voor de hectische stedelijke levensstijl en geassocieerd worden met de genezende krachten van de zee[I]Marilena Mela, onderzoeker binnen het Heriland-project van de Vrije Universiteit Amsterdam, vindt: 'Eilanden moeten niet worden gezien als perifere regio's. Terugkijkend op de geschiedenis zijn eilanden soms kosmopolitischer geweest dan het vasteland.'

Universitair hoofddocent Linde Egberts, Mela's begeleider aan de Vrije Universiteit Amsterdam, noemt eilanden 'pioniers op het gebied van duurzame energie'. Ze beschouwt hernieuwbare energie als een manier voor eilandgemeenschappen om hun gevoel van autonomie uit te drukken en hun identiteit (opnieuw) te creëren, zoals blijkt uit vele voorbeelden zoals Samsø in Denemarken, Goeree-Overflakkee en Ameland in Nederland en de Orkney-eilanden in Schotland.

Mela's onderzoek verkent de politiek van ruimtelijke ordening in Europese landschappen met een focus op eilanden, voortbouwend op de verwevenheid van officiële en sociale opvattingen over erfgoed. Ze beschrijft hoe hernieuwbare energie in casussen wordt gepresenteerd als een van de industrieën die de autonomie van de eilanden kan bevorderen en dialogen kan creëren met erfgoed en identiteit. Bijvoorbeeld het onderzoek van etnograaf Laura Watts op de Orkney-eilanden in het VK[Ii], laat zien hoe de archipel zijn naam en levensonderhoud verbond met de hernieuwbare energie-industrie. Dit kan worden gezien als een aflevering van de lange geschiedenis van het gebruik maken van beperkte middelen en het vinden van oplossingen met wat er op het eilandgebied bestaat.

Ondanks de positieve verhalen over het potentieel van duurzame-energieprojecten voor eilandgemeenschappen, richt Mela zich ook op gevallen waarin hernieuwbare energie deel uitmaakt van een politieke en economische arena die lokale gemeenschappen niet ten goede komt. In het geval van veel Egeïsche eilanden in Griekenland, bijvoorbeeld, reageren eilandbewoners tegen hernieuwbare projecten, die van bovenaf worden gepland, waardoor ze geen begrip hebben van de plaats en geen van de problemen van de eilandbewoners aanpakken. Een recente nominatie voor Europa Nostra[Iii] van vijf Zuid-Europese eilanden als bedreigde erfgoedsites benadrukt het risico van windturbine-installaties voor deze meerlagige landschappen.

How erfgoed wordt productief

Mela's vergelijkende studie van planningsprocessen voor hernieuwbare energie laat zien dat ruimtelijke planning altijd een onderhandeling is tussen schalen, met enorme variaties in uitkomst en dynamiek, voegt Linde Egberts toe. Door haar onderzoek verder te richten op eilanden en hun gemeenschappen te bezoeken, wil Mela meer vertrouwd raken met hun landschap, culturele waarden en hun sociale structuren. Egberts moedigt haar aan om te vragen waar landschap en erfgoed om de hoek komen kijken: "Zijn ze altijd het slachtoffer van duurzame energieplanning of kunnen planningsdiscussies een hulpmiddel worden om hun waarden duidelijker over te brengen?" Erfgoed en landschap zouden volgens haar een rol moeten spelen bij het bijeenbrengen van verschillende stakeholders rond de tafel. 

Omdat erfgoed- en landschapswaarden niet statisch maar dynamisch zijn, kunnen ze niet alleen verschillende betekenissen hebben voor verschillende groepen, maar kunnen ook hun betekenissen en waarden in de loop van de tijd veranderen. Hoe spelen erfgoed en landschap een rol in deze planprocessen? Mela: 'We zien plekken waar erfgoed- en landschappelijke waarden worden gebruikt om een ​​bottom-up benadering of verzet binnen de eilandgemeenschappen op gang te brengen. Daarnaast vindt ze dat de bijdrage van geesteswetenschappen en sociale wetenschappen aan landschapsplanning nuttig kan zijn bij het aanpakken van mondiale uitdagingen die tot nu toe vaak op een harde wetenschappelijke en technologische manier worden behandeld. In haar onderzoek wil ze van de eilandgemeenschappen horen, hun verhalen begrijpen en verbanden leggen tussen plaatsen waarvan niemand eerder heeft gezien dat ze iets gemeen hebben.

De ambities van Egberts reiken zelfs verder dan dat. Als erfgoedwetenschapper leidt ze een nieuwe generatie kritische erfgoedprofessionals, academici en managers op in de wereld van beleid en transformatiemanagement. Hiermee wil ze de waarde van erfgoed in de samenleving vergroten en gemeenschappen in staat stellen om te gaan met veranderingen in de keuzes die ze maken. Haar werk met Mela en haar onderzoekscollega's in Heriland zijn hiervoor een belangrijk middel. 

Ameland: De beleving van het landschap op Ameland heeft betrekking op noties van openheid en weidsheid. De kunstmatige duinen verbergen het zonnepark Ameland aan het zicht. Afbeelding: AB27 Pixabay

In haar laatste artikel in de tijdschrift ErfgoedDeal, zet Egberts vraagtekens bij het algemene perspectief op erfgoed als gehechtheid aan conservering en het houden van de dingen zoals ze zijn. Ze stelt dat de conserveringsreactie die erfgoedprofessionals ingebakken zitten en dat het willen behouden van wat op de lijst staat, soms een valkuil kan zijn. Klimaatverandering en al haar uitdagingen kunnen ons helpen nadenken over het potentieel dat erfgoed heeft voor gemeenschappen. “Als de zaken drastisch blijven veranderen, kunnen we het ons niet veroorloven om alleen maar te conserveren. Misschien is het tijd om te heroverwegen waarom we onszelf beschermen en uitdagen als de samenleving er ook van zou kunnen profiteren om iets op te geven om ruimte te maken voor nieuwe dingen die het erfgoed van de toekomst zouden kunnen worden.”

Voor haar positie als onderzoeker werkte Mela als architect bij bekroonde architectuurstudio's in Sevilla en Athene aan het ontwerp van culturele en stedelijke projecten. Het Heriland-trainingsprogramma heeft haar uitgedaagd om vaardigheden en kennis te verwerven en haar kijk op erfgoed te heroverwegen, aangezien ze bekend raakte met het veld van kritische erfgoedstudies en het holistische concept van landschap. “Werken met landschappen betekent alles zien als potentieel erfgoed voor individuen of gemeenschappen die waarde toekennen aan hun omgeving. Als gevolg hiervan zouden deze gemeenschappen inspraak moeten hebben in de transformatie van hun gewaardeerde landschappen. Maar landschappen worden niet alleen door mensen gevormd: met de opkomst van post-humanities en de focus op de rechten van andere vormen van leven, worden erfgoed- en landschapsstudies de relevante disciplines om te werken aan het bedenken van nieuwe modellen van samenleven en samenleven.”

Future Making in het Antropoceen

Dit artikel maakt deel uit van een serie 'Future Making in the Anthropocene' die zich richt op het bedenken van evenwichtiger toekomstscenario's voor Europese steden en landschappen, mogelijk gemaakt door de genereuze steun van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Informatie over het onderzoek van Marilena Mela is te vinden op de Herland website.

Over de auteur

Dr. Azadeh Arjomand Kermani is onderzoeker en adviseur op het gebied van cultureel erfgoed en participatieve praktijken bij Toekomst4Erfgoed en is ook lid van de Centrum voor mondiaal erfgoed en ontwikkeling.

Referenties

Doneren