Toerisme is een sector met potentieel voor duurzame economische en sociale groei, maar deze voordelen hebben een prijs: massatoerisme. Het massatoerisme blijkt een grote impact te hebben op onze relatie met onze leefomgeving en haar erfgoedwaarden. Welke rol kan erfgoed
waarden spelen in dit mondiale fenomeen? En hoe kunnen erfgoeddiscours en -studies licht werpen op de uitdagingen ervan?
Geschreven door: Azadeh Arjomand Kermani
Van toerisme wordt gezien dat het interactie met de lokale bevolking en hun cultuur creëert en kennisuitwisseling bevordert, terwijl het financieel bijdraagt aan de ontwikkeling van de gemeenschap. Met behulp van goedkope reizen, p2p-accommodatie en gemakkelijk beschikbare digitale informatie is een groot deel van de wereldbevolking nu in staat om te reizen en verschillende culturen te ervaren die hebben geleid tot massatoerisme. Massatoerisme wordt niet gekenmerkt door specifieke cijfers en waarden. Integendeel, massatoerisme vindt plaats wanneer er te veel toeristen zijn om een bestemming comfortabel te kunnen huisvesten. We horen en lezen over protesten waarbij de bewoners toeristen vroegen om naar huis te gaan omdat mensen het gevoel hebben te moeten concurreren met de 'indringers' die in feite komen en hen niet hun gewone dagelijkse leven laten leiden. Dit gebeurt in veel steden over de hele wereld.
In dit artikel spreek ik met Tinatin Meparishvili, PhD-kandidaat van het Heriland-programma die momenteel haar onderzoek doet naar 'massatoerisme in Rome' aan de universiteit van Newcastle. Met eerdere academische en werkervaringen opgedaan in Georgië, Duitsland, de VS, Egypte en Italië, koos ze Heriland om deel uit te maken van een innovatief Europees opleidingsnetwerk over cultureel erfgoed in relatie tot ruimtelijke planning met een divers scala aan onderzoek uitgevoerd in een erfgoedcontext. Haar studie richt zich op massatoerisme en de impact ervan op historische steden, hun levend en gebouwd erfgoed, het gevoel van plaats en het gevoel van eigendom van de plaats. Meparishvili bespreekt hoe “massatoerisme naar voren kwam als een representatie van 'democratisering' van reizen onder de industriële arbeidersklasse. Het heeft het idee van toegankelijkheid naar de rand gebracht. Nu moeten gastgemeenschappen concurreren met toeristen die hun leefruimte binnendringen”. De democratisering van de toegang tot cultureel erfgoed is een ideale waarde, het kan gelijke kansen bieden aan verschillende groepen van de samenleving om toegang te krijgen tot tastbare en immateriële culturele en historische waarden van verschillende naties en culturen en deze te ervaren. Volgens Meparishvili moeten we echter de dunne lijn definiëren tussen de democratisering van de toegang en het recht op een ononderbroken dagelijks leven van permanente gebruikers van de plaats. Volgens haar gaat de concurrentie niet alleen om toegang tot de dagelijkse behoeften, maar ook om concurrentie met vastgoedprijzen. Vaak zijn de lokale vastgoedprijzen en -diensten of zelfs het gebruik van infrastructuur in toeristische gebieden hoger dan in andere delen van de stad. Dus "mensen hebben het gevoel dat hun plaats voor een hogere prijs aan hen wordt terugverkocht, en dit is erg frustrerend voor hen."
Drukke San Angelo net voor het begin van de Covid-pandemie in 2019. Photo Credit: Tinatin Meparishvili
Om het massatoerisme en de negatieve effecten ervan onder controle te krijgen, hebben enkele Europese steden regels ingevoerd om de bezoekerseconomie opnieuw vorm te geven. Toeristenbelasting, preferentiële toegang tot erfgoedsites voor de lokale bevolking en demarketingbestemmingen zijn enkele van die strategieën die in verschillende delen van de wereld worden toegepast. In Rome bijvoorbeeld zoeken de lokale autoriteiten naar meer beperkingen voor korte huurwoningen. Als er minder Airbnbs en peer-to-peer-accommodaties zijn in het historische centrum van Rome, waardoor het langzaam elite/duurzamer wordt, zal er natuurlijk minder toeristen naar het centrum stromen, omdat veel mensen zich geen vier of vijf -sterren hotel en de stad krijgen natuurlijk wat ze noemen een hoogwaardige toerist die bereid is meer geld uit te geven. Maar dan is de vraag of de toegankelijkheid en democratisering van erfgoed. Meparishvili noemt de discussie over massatoerisme en erfgoed 'zeer controversieel': "Dus nogmaals, erfgoed zal heel erg lijken op een duur product zoals een iPhone die veel wenselijke functies heeft, maar niet veel kunnen deze dure telefoon betalen en wie kan het betalen , zal het waarderen.”
De eerste fase van Meparishvili's onderzoek begon eind oktober 2019 in Rome als case study, vlak voordat de pandemie toesloeg. Ze herinnert zich hoe 'de stedelijke kakofonie in de drukke straten van Rome bijna net zo hectisch was als tijdens het hoogseizoen. Voor Romeinen was het concurreren met toeristen om toegang tot de stad een onderdeel van hun dagelijks leven geworden. Locals twijfelden aan de economische voordelen van de toeristenindustrie.' Toen het virus losbarstte, stapte Italië in een lockdown. Het levendige centrum van de 'Eeuwige Stad' veranderde in een spookstad. Toeristische voorzieningen raakten leeg. Lokale bewoners die naar het historische centrum pendelden om te werken, werden opgesloten in hun huizen in de buitenwijken. Terwijl het gras groeide van de bestrating van de beroemde pleinen, ging de economie achteruit. De sluiting van veel restaurants en cafés bleek permanent te zijn omdat ze de financiële verliezen kunnen dragen. Terwijl de buitenwijken ernaar streefden het gewone leven gaande te houden, leken de centrale toeristische gebieden verlaten. Veel mensen verloren hun baan, vooral degenen die in de dienstensector werkten. Meparishvili is van mening dat 'de regeringsinstellingen en de particuliere sector in deze periode voldoende tijd hadden om de rol van toerisme te analyseren en reizen in al zijn vormen opnieuw vorm te geven. Misschien kan dit nadeel als uitgangspunt worden gebruikt om de industrie te herdefiniëren waarvan het bedrijf, de gemeenschappen en het milieu kunnen profiteren.'
Piazza Navona in Rome voor en na de covid-pandemie in 2019. Fotocredit: Tinatin Meparishvili
Na anderhalf jaar als Herilander te hebben voltooid, is Meparishvili getuige geweest van dramatische veranderingen in haar onderzoeksgebied. Massatoerisme, dat een van de meest besproken onderwerpen was, wordt nu anders bekeken. 'Door de resultaten van de door pandemie veroorzaakte stilstand te observeren en te onderzoeken, kan ik de voor- en nadelen van massatoerisme en de invloed ervan op de stedelijke erfgoedomgeving in een geglobaliseerde wereld evalueren. Bovendien geeft het me een basis om voor en na de pandemie en de impact van toerisme op het leven van de lokale bevolking te vergelijken.” Meparishvili is van mening dat de pandemie en de wereldwijde afsluiting een ontwaken zijn geweest voor veel landen, waarvan de economie niet is gediversifieerd. De afhankelijkheid van toerisme, de sector die duurzaamheid uitdaagt en onbetrouwbaar is, kan niet de enige bron van inkomsten zijn.
In haar onderzoek onderzoekt Meparishvili of commodificatie een gegarandeerd resultaat is van massatoerisme en observeert ze de transformatie van het gevoel van plaats en de relatie van mensen tot de plaats in een toeristische omgeving. Om deze vraagstukken aan te kunnen pakken, moet de dynamiek van erfgoedwaarden worden bestudeerd. Ze stelt dat de economische waarde van het erfgoedstedelijk landschap niet mag worden vergeleken met de uitgaven die de overheid doet om erfgoed als product te versterken. De economische voordelen moeten worden afgezet tegen de tol die gemeenschappen betalen met de sociaal-culturele waarden van hun plaats. Meparishvili is van mening dat er nog meer maatregelen moeten worden genomen om de toeristeneconomie in evenwicht te brengen om te kunnen profiteren van de vernieuwing en het onderhoud van de faciliteiten die worden gedeeld door de lokale bevolking en toeristen. 'Daarom moeten economische en sociaal-culturele waarden in balans zijn. Het horen van de stemmen van alle belanghebbenden in het besluitvormingsproces is cruciaal. Duurzaamheid is moeilijk in de praktijk te brengen tenzij alle hoofdrolspelers aan boord zijn.' De focus van haar onderzoek ligt op de lokale gemeenschap van Rione Monti (een historische wijk van Rome). Door de transformatie van waarden van de bewoners en pendelaars van de Rione te bestuderen, wil Meparishvili het transformatieproces van het stedelijk erfgoed van de historische stad Rome ontrafelen. Het contextualiseren van de veranderingen die hebben plaatsgevonden en het veralgemenen van de concrete bevindingen in het geval van Rome kan bijdragen aan het discours over de beoordeling van erfgoedwaarden in een toeristische historische stedelijke omgeving.
Supermarkt aan de Via della Madonna Dei Monti, al tientallen jaren eigendom van dezelfde familie. Fotocredit: Tinatin Meparishvili
Ze benadrukt dat het beoefenen van duurzaam toerisme in een bepaalde culturele omgeving een diepgaand begrip van de context vereist. De kenmerken van belanghebbenden verschillen van cultuur tot cultuur en hun maatschappelijke rol bij het managen van processen hangt af van de structuur van hun gemeenschap. De oplossing of remedie voor het beheersen van het massatoerisme en de negatieve effecten ervan verschilt volgens Meparishvili van geval tot geval. “We kunnen niet één recept vinden voor massatoerisme over de hele wereld. De acties in Venetië zouden heel anders zijn dan bijvoorbeeld in Rome. Venetië is al bijna leeg van zijn oorspronkelijke bewoners en wordt een museumstad, terwijl Rome nog steeds zijn gewone dagelijkse leven heeft en inwoners geïnteresseerd zijn in het wonen en onderhouden van hun historische wijken. Maar zelfs historische districten in Rome verschillen door hoe hun staat van toerisme is. Eens een lagere klasse wijk Trastevere, is veranderd in een geromantiseerde must see, moet toeristische attracties ervaren. De wijk Monti daarentegen heeft nog steeds het gevoel van wat Monticiani 'het dorpsleven' noemt. Als bezoekers eenmaal om de hoek van het Colosseum dwalen, ontdekken ze een levendige buurt, met ambachtelijke winkels, markten, smalle straatjes en mensen die elkaar nog bij naam kennen. De angst van deze mensen is inderdaad het gevoel van plaats en het gevoel van relaties dat ze al eeuwen kennen te verliezen aan globalisering en toerisme.” In haar onderzoek naar Rome heeft Meparishvili nauw samengewerkt met de gemeenschap van Monti, heeft ze interviews gehouden met verschillende belanghebbenden met “de mensen die constant toegang hebben tot de ruimte, de permanente gebruikers van de plek. Als ik Venetië zou bestuderen, zou ik meer nadruk leggen op toeristen als belangrijke belanghebbenden, als de belangrijkste gemeenschap van stedelijk erfgoed daar. Maar in het geval van Monti in Rome, overleeft de lokale gemeenschap die de werkelijke essentie is van het stedelijke erfgoed en de levende tradities van de Eeuwige Stad nog steeds.” Haar doel blijft dus om "de stemmen te horen van alle lokale belanghebbenden van Monti en te begrijpen hoe de culturele waarde van erfgoed is getransformeerd terwijl hun stedelijke ruimte langzaam een handelswaar was geworden."
Welke maatschappelijke uitdagingen op het gebied van erfgoed, landschap en gebouwde omgeving wil je dat we in onze toekomstige artikelen behandelen? Neem contact op via @Future4Heritage op Twitter of stuur een email.
Dit artikel maakt deel uit van een serie 'Future Making in the Anthropocene' die zich richt op het bedenken van beter uitgebalanceerde toekomstscenario's voor Europese steden en landschappen. mede mogelijk gemaakt door de genereuze steun van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Informatie over het onderzoek van Tinatin Meparishvili is te vinden op de Herland website.
Referenties:
- Het wereldwijde raster. (2014). Impact van toerisme in de Italiaanse kunststeden: Venetië, Florence en Rome. [online] Verkrijgbaar bij: https://theglobalgrid.org/impact-of-tourism-in-the-italian-art-cities-venice-florence-rome/.
- Burgen, S. (2018). "Toeristen gaan naar huis, vluchtelingen welkom": waarom Barcelona migranten verkoos boven bezoekers. [online] de Guardian. Beschikbaar op: https://www.theguardian.com/cities/2018/jun/25/tourists-go-home-refugees-welcome-why-barcelona-chose-migrants-over-visitors.
- Gerritsma, R. Vork, J. (2017) Amsterdammers en hun houding ten opzichte van toeristen en toerisme, Gerritsma, deel 25, 10.3846/cpc.2017.274
- Chen, CN Hall, M. Prayag, G. (2021) Sense of Place and Place Attechement in Tourism, Routledge
- Garcia-Ayllon, S. (2018). Stedelijke transformaties als een indicator van niet-duurzaamheid in het fenomeen P2P-massatoerisme: de Airbnb-case in Spanje door middel van drie casestudies. Duurzaamheid, 10(8), blz. 2933.
- UNWTO (2020). Internationaal toerisme en covid-19 | UNWTO. [online] www.unwto.org. Verkrijgbaar bij: https://www.unwto.org/international-tourism-and-covid-19.