De biodiversiteit in Europa neemt af. De Europese Unie heeft onlangs nieuwe doelen gesteld om landschappen te verjongen en boeren en landschapsbeheerders te stimuleren om ruimte te bieden aan flora en fauna. Hoe zullen de doelstellingen van de EU op lokale schaal uitwerken? In dit interview deelt onderzoeker Catherine Fayet haar visie op dit complexe vraagstuk.
Geschreven door: Teun van den Ende.
Het is tijd om onze kijk op de natuur te heroverwegen en te accepteren dat landschappen die tegenwoordig door de mens zijn achtergelaten tot de meest biodiverse behoren, betoogt auteur Cal Flyn in haar boek 'Islands of leavement: Life in the Post-Human Landscape'. Ze trekt deze conclusie nadat ze enkele van de meest beschadigde en desolate terreinen van de aarde heeft bezocht, variërend van zwaarbewaakte grensstroken waar mensen geen voet durven te zetten met het risico te worden neergeschoten, tot voormalige industriële terreinen die verloren zijn gegaan. Van Tsjernobyl tot een klein eiland voor de kust van Schotland, op bijna alle plekken waar mensen zijn vertrokken, is de vegetatie tot bloei gekomen en heeft het dierenrijk zich aangepast.
Flyns bewering brengt ons ertoe te heroverwegen of de huidige achteruitgang van de biodiversiteit het best kan worden tegengegaan door (menselijke) geplande 'Rewilding', of door simpelweg de natuur het 'over te laten nemen'. Dit is precies het onderzoeksonderwerp van Catherine Fayet, een jonge onderzoeker in het door de EU gesponsorde onderzoeksprogramma Terranova. Ze publiceerde onlangs een paper in het januari 2022-volume van Land Use Policy over: de toekomst van verlaten landbouwgronden, gebaseerd op een onderzoek van 135 locaties die vroeger bebouwd waren, maar nu verschillende bestemmingen hebben gekregen, variërend van spontane herbegroeiing tot verstedelijking. Een van haar conclusies is dat het verlaten van landbouwgrond kan bijdragen aan doelstellingen op het gebied van biodiversiteit en milieubeleid, in overeenstemming met de bevindingen van Flyn.
Aan de andere kant, Fayet is er niet van overtuigd dat landbouwgebruik in strijd is met biodiversiteit, op voorwaarde dat het land op een duurzame manier wordt beheerd. Door haar onderzoek is Fayet steeds enthousiaster geworden over een gemengde benadering van landschapsbeheer, "niet gebaseerd op 100% herbebossing maar ook op duurzame landbouw." Er zijn meerdere voorbeelden dat deze strategie niet alleen heeft bijgedragen aan de verbetering van de natuur, maar ook aan de ontwikkeling van regionale economieën. Zoals in het geval van een paar eilanden voor de kust van Estland, die overgroeid waren geraakt. “Verwaarloosde gebieden werden geruimd en hersteld, met geld van de EU. Door goede capaciteitsopbouw en maatschappelijke betrokkenheid heeft het gebied economisch geprofiteerd.” Fayet verwijst naar de herintroductie van vee in het gebied dat heeft bijgedragen tot een meer evenwichtige ecologie. Voortaan is er een vleesproductiemarkt opgezet die banen heeft gecreëerd voor de eilandbewoners.
Naast het onderzoeken van verschillende veelbelovende voorbeelden, vroeg Fayet ook landeigenaren in verschillende Europese landen naar de redenen voor landverlating om haar onderzoek te verdiepen: "Ik ontdekte dat landschappen na een periode van verwaarlozing opnieuw werden beheerd door vee daar te laten grazen voor slechts één periode in een jaar. Deze mensen zijn misschien niet geïnteresseerd in het onderhoud van het landschap, maar doen het minimum om subsidies van Europa te krijgen.” Hoewel de interviews op lokale schaal waardevolle inzichten opleverden, vond ze het moeilijk om algemene conclusies te trekken die logisch waren in de verschillende soorten regio's die ze onderzocht. Wel heeft ze veel inzicht gekregen in de manier waarop de Europese en lokale overheden invloed uitoefenen op de manier waarop land wordt beheerd.
Alle 15 Terranova-onderzoekers, waaronder Fayet, zijn druk bezig geweest met het ontwikkelen van een beleidstoolbox voor de Europese Unie over hoe van beleidsvorming naar uitvoering te gaan. In maart vindt een programma van een week plaats om politici te betrekken bij het wetenschappelijke programma. Verschillende organisaties zoals de European Landowners Organization en de International Union for the Conservation of Nature (IUCN) zijn ook aan boord. Het is in het belang van de Europese Unie om zinvolle inzichten uit de wetenschap te integreren, aangezien Europa ernaar streeft het eerste klimaatneutrale continent te worden. Om dit doel in 2030 te bereiken, er moeten drie miljard bomen worden geplant bovenop het huidige aantal, een verdubbeling van het 'business as usual'-scenario. Dit betekent dat er elk jaar 600 miljoen bomen worden geplant.
Hoe denkt Fayet dat zulke gedurfde doelen zullen uitpakken op lokale schaal? “De EU moet kwantitatieve doelen stellen om te reageren op de groeiende hoeveelheid mensen die eisen dat regeringen 'stoppen met praten en nu handelen'. Maar het planten van bomen is een nogal modieuze manier om het verlies aan biodiversiteit te compenseren. Het is zelfs een populair aanbod van vluchtoperators naar hun consumenten geworden. Het is echter niet alleen een kwestie van hoeveel, maar WAAR en hoe jij plant de bomen.” Fayet wijst erop dat specifieke strategieën wellicht effectiever zijn in het omgaan met hitte-eilandeffecten in verstedelijkte gebieden: “Het zou eenvoudig kunnen beginnen, bijvoorbeeld door parkeerplaatsen te vervangen door vegetatie en meer bomen in tuinen te plaatsen. In landelijke gebieden kunnen andere maatregelen zelfs effectiever blijken om de biodiversiteit te vergroten, zoals het beperken van het gebruik van chemicaliën en bodemherstel.”
Fayet vindt ook dat sectoren zoals de bouw of de mijnbouw erbij moeten worden betrokken. "Strategieën om het verlies aan biodiversiteit tegen te gaan, worden meestal geassocieerd met landelijke gebieden, maar het zou hypocriet zijn om verbeteringen in biodiversiteit te beperken tot de herintroductie van Europese bizons of lynxen in marginale landschappen." Ze verwijst naar deze grote zoogdieren, omdat ze vaak door natuurbeschermingsorganisaties worden gebruikt als vlaggenschip voor hun op de natuur gebaseerde strategieën.
Maar alleen focussen op het behoud van leefgebieden voor deze zoogdieren is niet voldoende, stelt Fayet: “Rewilding kan averechts werken als we niet praten met lokale mensen, die in het gebied wonen en in hun levensonderhoud moeten kunnen voorzien. In Roemenië heeft Fayet bijvoorbeeld gehoord van voorbeelden van autoriteiten die rewilding en strikte bescherming hebben afgedwongen zonder de landeigenaren te compenseren, wat heeft geleid tot conflicten tussen mensen met wolven en beren. Dergelijke problemen doen zich voor wanneer rewilding wordt afgedwongen ten koste van mensen.”
Het van bovenaf afdwingen van doelen om duurzaam beheerde landschappen te realiseren heeft al ongewenste neveneffecten, zoals Fayet aangeeft: “Trekvogels worden gedood door windturbines omdat hun locaties niet goed zijn gepland. Hieruit blijkt dat er veel werk aan de ruimtelijke ordening nodig is. Soms weten mensen die werken in topregeringen die vaak in steden wonen niet waar doelen het beste kunnen worden geïmplementeerd, omdat ze zich misschien niet volledig bewust zijn van wat regio's nodig hebben."
Maar zullen lokaal vervalste voorbeelden sterk genoeg zijn om de grootschalige effecten van het verlies aan biodiversiteit tegen te gaan? Ja, betoogt Fayet. Hij roept verschillende voorbeelden op van hoe landbouwinitiatieven die het landschap aanvullen, kunnen helpen de bodem en natuurlijke kenmerken te verjongen en banen terug te brengen. In de regio Andalusië in Zuid-Spanje zijn verschillende soorten boeren samenwerken om te veranderen naar meer duurzame manieren van landbouw, waaronder bedrijven die fruit (zoals olijven), noten en kruiden verbouwen. Omdat deze initiatieven het landschap ondersteunen in plaats van uitputten, is de natuur pas zeven jaar na de start van het initiatief verjongd. Uitzichten over het landschap zijn weer aantrekkelijk geworden en lokken toeristen naar de regio.
Organisaties in andere Europese landen ontwikkelen vergelijkbare methoden, zoals: Fundatie ADEPT (Roemenië) die de kloof overbrugt tussen boeren en lokale markten en Terre de Liens (Frankrijk) dat jonge boeren helpt toegang te krijgen tot land en adviseert over duurzame landbouwmethoden. Fayet: “Jongere boeren hebben over het algemeen meer dynamische ideeën voor de toekomst. Oudere generaties hebben vaak geen middelen of opleiding, of zien het nut niet in om hun landbouwstrategie te veranderen, misschien omdat ze bijna met pensioen gaan.”
Terugkomend op het maken van beleid op EU-niveau, is Fayet ervan overtuigd dat de EU voorzichtig moet zijn wanneer ze haar lidstaten in een bepaalde richting probeert te dwingen. “Zonder vertaling naar een regionale context gaat het niet. Klimaatverandering heeft allerlei verschillende effecten, zoals bosbranden op de ene plek en bodemaantasting op een andere. Wat nodig is, is een betere synergie tussen verschillende beleidsmaatregelen, waarbij boeren en ecologische actoren samen worden betrokken.”
Ze wil de landbouwsector niet beschuldigen van het verlies aan biodiversiteit, zoals sommige milieuactivisten doen, maar wijst eerder op de bestaande prikkels die boeren beïnvloeden in hun bedrijfsstrategie. “Heel vaak krijgen kleine landeigenaren geen steun van het GLB, omdat het subsidies per hectare landbouwgrond toekent, wat in het voordeel is van grote boeren.”
Elke zes jaar wordt het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) van de EU herzien, wat traditioneel leidt tot veel discussie over hoe de miljarden euro's moeten worden besteed. Welke veranderingen vindt Fayet nodig in de nieuwe beleidsperiode, die in 2023 ingaat? “In veel Europese landen is de concurrentie om (landbouw)grond en productiedoelen enorm. Als de EU tegen nationale regeringen zegt dat ze 'hun best moeten doen', weet je van tevoren dat je het risico loopt dat je maar een minimale inspanning van ze krijgt. Daarom moet de EU concrete doelen stellen voor biodiversiteit.”
Welke maatschappelijke uitdagingen op het gebied van erfgoed, landschap en gebouwde omgeving wil je dat we in onze toekomstige artikelen behandelen? Neem contact op: @Future4Heritage op twitter of email
Dit artikel maakt deel uit van een serie 'Future Making in the Anthropocene' die zich richt op het bedenken van evenwichtiger toekomstscenario's voor Europese steden en landschappen, mogelijk gemaakt door de genereuze steun van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.
TerraNova heeft financiering ontvangen van het Horizon 2020 onderzoeks- en innovatieprogramma van de Europese Unie onder subsidieovereenkomst nr. 813904.