Al decennia lang beschrijven en catalogiseren erfgoedinstellingen historische objecten in hun collecties. Deze informatie wordt echter zelden bijgewerkt om veranderingen in de taal en de samenleving weer te geven, iets wat het onlangs gelanceerde project DE-BIAS probeert te veranderen. Maar het is niet alleen een kwestie van termen kiezen en vervangen, de gegevens zijn onderdeel geworden van onze eigen kijk op het verleden.
Omdat maatschappelijke verhalen over geschiedenis en het verleden altijd evolueren, doet de manier waarop we ons dingen herinneren dat ook. De beschrijvingen van monumenten, objecten en collecties van nu zijn vaak geformuleerd in een tijd waarin de samenleving een breed scala aan mensen negeerde en marginaliseerde. Denk bijvoorbeeld aan inheemse volkeren, afstammelingen van tot slaaf gemaakte mensen of leden van de LGBTQIA+-gemeenschap. Om musea en erfgoedcollecties inclusiever en voor iedereen toegankelijker te maken, is een update nodig.
Vandaar waarom de DE-BIAS-project wil precies die uitdaging aangaan. Door een AI-tool te ontwikkelen om problematische termen in gegevens over cultureel erfgoed te detecteren en context te geven over waarom het problematisch is, wil het een meer inclusieve en respectvolle benadering van de beschrijving van digitale collecties bevorderen.
Het project wil samenwerken met de gemarginaliseerde gemeenschappen 'door hen de ruimte en keuzevrijheid te geven om de manier waarop culturele artefacten eerder zijn beschreven te veranderen', luidt hun website. Een bottom-up focus om erachter te komen welke woorden problematisch zijn – en waarom – is de sleutel tot het creëren van een meer inclusieve collectie- en museumwereld.
Het project zal hun nieuw ontwikkelde tools testen door meer dan 4.5 miljoen records te analyseren die momenteel op Europeana zijn gepubliceerd, in vijf verschillende Europese talen. Uiteindelijk moeten de tools beschikbaar zijn voor geïnteresseerde erfgoedorganisaties, zodat zij hun collecties kunnen analyseren en bijwerken waar nodig, samen met de benodigde kennis om dit te doen.
Het projectconsortium is samengesteld door het Deutsches Filminstitut & Filmmuseum (coördinator), Europeana, Datoptro, European Fashion Heritage Association, Thinkcode, Michael Culture Association, Centro Europeo per l'Organizzazione e il Management Culturale, Katholieke Universiteit Leuven, Stichting Archives Portal Europe Foundation , Ministère de la Culture et de la Communication en het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid. Het project wordt medegefinancierd onder de Digital Europe-programma (DIGITAAL) van de Europese Unie. Volg de projecthashtag #DeBias op sociale media om op de hoogte te blijven van de nieuwste activiteiten.
Bewustzijn verhogen
DE-BIAS is echter niet de eerste poging om met problematische termen om te gaan. Rapport 'Rijksmuseum van Wereldculturen in Nederland'Woorden zijn belangrijk. Een onvoltooide gids voor woordkeuzes in de culturele sector' uit 2018 is een ander voorbeeld van een poging om termen in collecties bij te werken. Het suggereert een lijst met alternatieve woorden voor mogelijk schadelijke termen. Het document moet echter 'niet worden beschouwd als een eenduidige opsomming van 'slechte' en 'goede' woorden', legt museumdirecteur Stijn Schoonderwoerd uit. "Het is om binnen onze sector een groter bewustzijn van de betekenis achter bepaalde woorden te bevorderen, zodat onze keuzes bewuster en geïnformeerder zijn." Met als uiteindelijk doel musea en hun collecties toegankelijker en inclusiever te maken.
Niet lang daarna, in 2019, besloot het Amsterdam Museum daartoe stop met gebruiken de voorwaarde Gouden Eeuw, of Gouden Eeuw, gebruikt om de 17e eeuw te beschrijven toen Nederland op zijn hoogtepunt was als militaire en handelsmacht. Het museum verving het door het gebruik van '17th-eeuw'. De voorwaarde Gouden Eeuw geen recht doet aan degenen die in die tijd werden uitgebuit door middel van dwangarbeid en slavernij, legde het museum hun beslissing uit.
Originele termen vervangen
Desalniettemin brengt het simpelweg ruilen of verbannen van een woord uit erfgoedcollecties zijn eigen uitdagingen met zich mee. Hoe weet je welke woorden beledigend of problematisch zijn als ze al zo lang in collecties staan? En hoe zit het met het feit dat ze al heel lang deel uitmaken van een collectie, en dat ze ook onze huidige kijk op het verleden hebben gevormd?
In dezelfde publicatie legt collectiebeheerder Marijke Kunst uit hoe het museum omgaat met het 'vervangen' van problematische woorden en de problematiek van het vervangen van die woorden. “De oorspronkelijke titel van een object, bijvoorbeeld op de (achterkant van) het object zelf, staat tussen aanhalingstekens. Voor de publieksinterface heeft het museum echter een presentatietitel gekozen, die kan afwijken van de titels op de cataloguskaart. Hoewel aanstootgevende woorden niet in de presentatietegel worden opgenomen, blijven de originele titels in de database zelf bewaard en blijven ze dus toegankelijk voor het publiek.”
Lastig proces
Uiteindelijk lijkt het doel van DE-BIAS om gegevens en beschrijvingen in erfgoedcollecties bij te werken door middel van AI-tools de manier om een meer toegankelijke en inclusieve museum- en erfgoedsector te creëren. Zeker als dat gebeurt in samenwerking met ondervertegenwoordigde gemeenschappen.
Het vervangen van termen brengt echter ook het risico met zich mee dat de historische context van bepaalde woorden die onze kijk op het verleden hebben gevormd, wordt vergeten, zoals de publicatie Words Matter laat zien dat er niet noodzakelijkerwijs 'goede' of 'slechte' woorden zijn, maar dat instituten moeten bouwen meer kennis over waarom bepaalde termen als problematisch kunnen worden beschouwd, en communiceer dit naar het publiek. Het bijwerken van collecties betekent niet dat historische termen volledig worden gewist, blijkt uit het rapport. Het behouden van de originele titels in databases of het onderscheiden van presentatie- en catalogustitels zou kunnen bijdragen aan het creëren van een inclusieve collectie, zonder voorbij te gaan aan het verleden dat hen heeft gevormd.