Sinds juli 2022 kan de erfgoedsector rekenen op de onafhankelijke Culturele noodhulp (CER) voor noodhulp. En ze hebben veel ervaring sinds de organisatie, gevestigd in Amsterdam, in 2003 werd opgericht door het Prins Claus Fonds voor Cultuur en Ontwikkeling naar aanleiding van de vernietiging van de Bamiyan Boeddha's en de plundering van het Irak Museum.
Sindsdien heeft CER zich ontwikkeld tot een grote organisatie die noodhulp verleent aan erfgoed. Te groot geworden om binnen de structuren van het Prins Claus Fonds te opereren, hebben zij de stap gemaakt naar een zelfstandige organisatie. Reden te meer om eens met directeur Sanne Letschert te praten over het reilen en zeilen van de 'cultureel erfgoedambulance'.
Hoe organiseer je een rampenbestrijding voor erfgoed?
Als we horen dat erfgoed in gevaar is, doen we twee dingen: ten eerste proberen we zo snel mogelijk een overzicht te krijgen van de situatie van het erfgoed in een regio. Ten tweede proberen we een beeld te krijgen van de culturele en politieke context van dat erfgoed. We nemen contact op met lokale partners om ons daarbij te helpen; zij hebben een beter idee van wat er nodig is en wat gevoelige kwesties zijn dan wij ooit zouden kunnen.
Vervolgens stellen we de vraag: 'Hoe kunnen we helpen?' Nogmaals, de partners ter plaatse adviseren ons over wat nodig is en welke actie we moeten ondernemen. Ook starten we met fondsenwerving om ervoor te zorgen dat het plan daadwerkelijk uitgevoerd kan worden. Sinds de oprichting van CER in 2003 hebben we een trouwe groep financiers kunnen verzamelen die actief zijn in de erfgoedzorg.
Ook schakelen we internationale organisaties in die belang hebben op het gebied van cultuur of erfgoed, of in specifieke regio's, bijvoorbeeld UNESCO, ICOM, etc. Op basis van de hulp die we kunnen krijgen, maken we een actieplan. Samen met civiele actoren en erfgoedinstellingen, maar ook ingenieurs en architecten organiseren we dan verschillende opdrachten.
Wat voor missies?
CER is een soort 'culturele ambulance': we verlenen acute noodhulp waar nodig. Denk aan het evacueren van artefacten, het afdekken van beschadigde gebouwen en het voorkomen van verdere schade. Zo merkten we afgelopen winter dat organisaties en musea in Oekraïne waar we al mee samenwerkten, tegen nieuwe problemen aanliepen. De kou en de sneeuw maakten het moeilijk om erfgoed in beschadigde gebouwen te beschermen of om de juiste temperatuur voor gevoelige materialen te beheersen. Toen zijn we begonnen met het bedenken van noodoplossingen om die problemen op te lossen.
En hoewel we ooit zijn begonnen als 'culturele ambulance', doen we veel meer. Ook internationaal proberen we erfgoed op de kaart te zetten. Vooral als het om crisisrespons gaat, wordt cultuur vaak een beetje verwaarloosd.
Hoe doe je dat?
Laatst was ik op het NAVO-hoofdkwartier om te praten over het belang van de bescherming van erfgoed in crisissituaties. We onderhouden ook contact met humanitaire organisaties zoals het Rode Kruis, en in het geval van de aardbevingen in Turkije en Syrië, Giro 555.
We willen duidelijk maken dat cultuur een basisbehoefte is van mensen, net als onderdak en voedsel. Daarom zijn activiteiten zoals het herstellen en opnieuw opbouwen van cultureel erfgoed cruciaal voor de geestelijke gezondheid en traumaverwerking van mensen.
Waar werk je op dit moment aan?
De afgelopen dagen zijn we ontzettend druk geweest met de aardbevingen in Turkije en Syrië. Het is een enorme operatie om erfgoedhulp op de juiste plek te krijgen na zo'n ramp die zo'n enorm gebied treft. Maar we moeten zorgen dat het ook voor ons werkbaar blijft. Er is veel schade, maar op dit moment is het moeilijk in te schatten wat er precies nodig is.
Je verleent dus hulp in Turkije en Syrië, maar ook in Oekraïne. En er is veel meer erfgoed in noodsituaties. Hoe bepaal je of je gaat helpen?
Dat is een goede vraag, en bijna onmogelijk te beantwoorden. We proberen te bepalen of het voor ons hanteerbaar is om hulp te coördineren. Dat heeft ook met ons netwerk te maken. Zo hebben we CER Regional Hubs in de Westelijke Balkan, Midden-Amerika en de Levant-regio. En we zijn een netwerk aan het opzetten in het Caribisch gebied. Die hubs zijn partnerorganisaties die we al langer kennen en die vaak trainingen hebben gevolgd die we hebben opgezet met ICCROM en Smithsonian Cultural Rescue Initiative.
Om de hulp in Turkije en Syrië te coördineren, hebben we veel contact met onze CER Regional Hub in de Levant, gevestigd in Libanon. We hopen nog een aantal hubs toe te voegen. Maar zoals je ziet hebben we niet overal partners, dus het is wat moeilijker om een actieplan voor hulp op bepaalde gebieden op te zetten. En natuurlijk proberen we zo neutraal mogelijk te opereren.
Wat bedoel je met neutraal?
Het is een beetje zoals het Rode Kruis: ze proberen zoveel mogelijk mensen in nood te helpen. Met erfgoed ligt het moeilijker, omdat het de identiteit en culturele waarden van bepaalde groepen vertegenwoordigt. Dat betekent samenwerken met alle betrokken partijen of de keuze maken om niet te helpen.
Heb je ooit besloten om niet in te grijpen of hulp te organiseren in een noodsituatie?
Tijdens het Karabach-conflict in 2020 tussen Armenië en Azerbeidzjan hebben we de beslissing genomen om ons terug te trekken ondanks mogelijke schade aan erfgoed. De situatie was zo diffuus dat het moeilijk was om manieren te vinden om te reageren op noodsituaties op het gebied van erfgoed, zonder het conflict nog verder te laten escaleren. We hebben echter wel een erfgoedhandboek en een toolkit uitgebracht, vertaald in beide talen.
Zorgt het niet voor een vreemd machtsevenwicht dat westerse organisaties en fondsen hulp bieden bij noodhulp en herstel van niet-westers erfgoed?
Het is inderdaad best lastig, en sommige machtsverhoudingen zijn moeilijk te verwijderen. Dit is precies waarom de hubs zijn gemaakt. In een ideale wereld vertellen de partners in de hubs ons wat we moeten doen, omdat zij als geen ander weten wat specifieke behoeften zijn. Dat is uiteindelijk waar noodhulp voor erfgoed om draait: ervoor zorgen dat de identiteit van gemeenschappen snel wordt hersteld en beschermd.
Cultural Emergency Response (CER) coördineert en ondersteunt lokaal geleide bescherming van bedreigd cultureel erfgoed. Cultureel erfgoed is een cruciaal onderdeel van onze individuele en collectieve identiteiten; het verrijkt ons leven, verbindt ons met ons verleden en legt een fundament voor onze toekomst. Cultuur maakt ons mens en de urgentie van erfgoedbescherming wordt steeds duidelijker. CER zou niet kunnen doen wat het doet zonder de steun van mensen en organisaties die royaal hun tijd, middelen of expertise doneren. CER nodigt u uit om samen met hen cultuur in crisis te beschermen. Meer informatie over hoe u kunt steunen vindt u hier: https://www.culturalemergency.org/support-us
