Musea, professionals en overheden nemen een standpunt in over het teruggeven van geroofde kunstvoorwerpen aan hun rechtmatige eigenaren. Maar een opmerkelijk geval in België toont de moeilijkheden bij het overhandigen van gestolen erfgoed. Nadat een Vlaamse antiquair 240 (!) betaalde voor een gestolen bronzen beeld ter waarde van miljoenen, weigert hij het nu terug te geven aan Nigeria tenzij ze het prijskaartje van €5 miljoen halen.
Het levensgrote bronzen hoofd, een zogenaamd 'Ife-brons', werd in 1987 bij een gewelddadige overval gestolen uit het Nationaal Museum in de Nigeriaanse stad Jos, samen met acht andere stukken. Slechts dertig jaar na de diefstal, in 2017, dook het artefact weer op in Londen bij een veilinghuis. Een Vlaamse antiquair probeerde het te verkopen, maar na onderzoek bleek het brons gestolen te zijn. De verkoper onthulde dat hij het stuk in 2007 kocht, op een openbare verkoop van de Belgische Federale Financiële Dienst voor slechts € 240, nieuwsplatforms De Tijd en VRT NWS gerapporteerd.
Profiteer van laksheid
Hoewel de zaak zeker opmerkelijk is, is ze verre van uniek in België. Uit onderzoek van De Tijd en VRT NWS bleek dat het land internationaal bekend staat als knooppunt voor de aan- en verkoop van gestolen antiek. Door het gebrek aan toezicht bij het verlenen van exportvergunningen zouden veel gestolen antiquiteiten in België 'legale aankopen' worden. Ook onderschept de douane 'cultuurgoederen' nauwelijks: vorig jaar zijn er slechts 19 in beslag genomen en in 2018 slechts één. AD schreef.
Ook het geld dat met antieksmokkel gemoeid is, blijft onopgemerkt. De afgelopen jaren zijn er nauwelijks verdachte transacties gemeld bij de antiwitwascel. Een van de belangrijkste redenen is dat bijna niemand deze transacties of licenties onderzoekt. Nadat in 2015 de onderzoekseenheid kunstcriminaliteit van de Belgische politie werd opgeheven, bleven er nog slechts één rechercheur en één assistent over om heel België te begeleiden, handigheid gemeld. “De kunst- en antieksector in België heeft geprofiteerd van die laksheid”, erkende een woordvoerder van Brussels Parket.
Rembrandt in de nachtwinkel
De desorganisatie is exemplarisch voor de manier waarop de Belgische autoriteiten kunstcriminaliteit bestrijden. Ze konden geen informatie vinden over hoe het gestolen brons in de eerste plaats in hun bezit kwam, ondanks meerdere vragen van journalisten. Na een uitgebreide zoektocht kon de Dienst Financiën een gekrabbeld stuk papier met de details van de verkoop overhandigen aan een 'gerespecteerde Oost-Vlaamse antiquair'. Of de man wist dat hij een Nigeriaans artefact kocht dat op de rode lijst staat, blijft onduidelijk.
Stel je voor dat een Rembrandt of een Raphael wordt gestolen in het Louvre en dan opduikt in een nachtwinkel in Nigeria... Wat zou er dan gebeuren?
Babatunde Adebiyi
Babatunde Adebiyi van de Nigerian Museums and Monuments Commission is ervan overtuigd dat de dealer wist wat hij deed, vertelde hij aan VRT NWS. “Hij is een gereputeerde antiquair. Als antiquair wist hij dat het een bronzen beeld van Ife was dat hoogstwaarschijnlijk was geplunderd. Hij koos er echter voor om het beeld te behouden.” Adebiyi begreep niet hoe de Belgische autoriteiten het kunstwerk überhaupt konden verkopen: “België had het bronzen hoofd nooit publiekelijk mogen verkopen. Als je iets vindt dat gestolen is, geef je het terug aan de eigenaar. Dat is in dit geval niet gebeurd."
Hij verwerpt de vordering van de dealer dat hij het kunstvoorwerp legaal heeft gekocht en mag het daarom niet teruggeven. “Het maakt niet uit. Het bronzen hoofd was op het moment van de verkoop internationaal gemarkeerd als gestolen erfgoed.” Terwijl de dealer zijn prijs verlaagde naar €60.000, weigert Nigeria nog steeds te betalen. “Dit is een nationaal erfgoed! Een mooi kunstvoorwerp van onze voorouders wordt behandeld als platte koopwaar.” Hij vervolgde: “Stel je voor dat een Rembrandt of een Raphael wordt gestolen in het Louvre en dan opduikt in een nachtwinkel in Nigeria… Wat zou er dan gebeuren? Europa zou onmiddellijk de uitlevering en arrestatie van de Nigeriaanse handelaar eisen!”
Kwestie van veiligheid
Ondanks duidelijk bewijs dat de bronzen kop inderdaad een gestolen artefact is, blijft het onzeker wat ermee moet gebeuren. De zaak verschilt van andere retouroperaties, zoals de Benin bronzen. Bijvoorbeeld: "hebben Nigerianen de faciliteiten om dit soort erfgoed veilig te beveiligen?" vraagt Julien Volper, conservator van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren, zich af. "In de jaren tachtig en negentig waren er meerdere diefstallen in Nigeriaanse musea, waaronder het museum in Jos. Daarbij werden verschillende Ife-stukken gestolen", zegt hij. “We moeten uitzoeken hoe die stukken zijn gestolen en hoe ze vervolgens in het Westen op de markt zijn gebracht. Dit is niet alleen een westerse aangelegenheid.”
Babatunde Adebiyi ergerde zich aan het betoog van Volper: “Het klopt dat de veiligheid in onze musea vroeger problematisch was. Tegenwoordig zijn onze musea echter veel veiliger. En veilig of niet, dat maakt niet uit. Het bronzen hoofd is van ons en moet terug naar Nigeria. Daar valt niets meer over te zeggen."
Bron: AD (Nederlands), handigheid (Nederlands), VRT NWS (Nederlands)